Destan, tarih öncesi tanrı, tanrıça, yarı tanrı ve kahramanlarla ilgili olağanüstü olayları konu alan şiir ve hikayelerdir. Destanlar, milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış bir kahramanın veya tarihteki bir olayın bir ulusun hayal dünyasında ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş uzun manzum hikayelerdir.
Destanların özellikleri:
Destanlar çoğu zaman manzum olur. Nazım-nesir karışık olanları da vardır.
Destanlarda toplum varlığını koruma tutkusu başta gelir.
Destanlar, bir milletin milli iradesinin direnme gücünü gösterir.
Destanlar; savaşları, kahramanlıkları, yiğitlik, dostluk, ölüm ve yurt sevgisini konu alır.
Destan kahramanları normal kişilerde bulunmayan üstün ve olağanüstü güçlere sahiptir.
Destanlarda zaman ve olayın geçtiği bölge bellidir.
Destanlarda haksızlığa isyan ve toplumdan yana olma en önemli özelliktir.
Destanlarda iyiliğe, sözde durmaya, mertliğe, at biniciliğine, gelenek ve göreneklerle inançlara büyük önem verilir.
Destanlarda olağanüstü olaylar genellikle kutsal kaynaktan gelmekte ya da böyle kabul edilmektedir.
Destanlarda görülen ihtiyar bilginler, ilahi ışıklar, ilahi sesler destan kahramanlarının başarılarını sağlayan yardımcı güçlerdir.
Destanları oluşum aşamaları şu şekildedir:
- Halkı derinden etkileyecek bir olayın yaşanması ve bu olayda öne çıkan bir kahramanın olması
- Toplumda derin izler bırakan olay ve kahramanın destansı öykülerinin ozanlar tarafından söylenmesi ve bunun yayılması
- İfade kabiliyeti güçlü bir şairin, toplum içinde anlatıla anlatıla zenginleştirilmiş hikayeleri derleyerek yeniden yazması
Destan Türleri:
Destanlar, doğal destan ve yapay destan olmak üzere ikiye ayrılır.
a. Doğal Destan:
Önce bir şair tarafından kendi dilinde söylenen, zamanla unutularak anonimleşen, bir ulusun yaşadığı olayların anlatıldığı destanlardır. Bu destanlar dilden dile dolaşırken büyük değişikliklere uğramışlardır.
Doğal destanlar İslam’dan önce ve sonra olmak üzere iki grupta incelenir;
- İslam’dan önceki Türk destanları:
- Alp Er Tunga Destanı
- Şu Destanı
- Oğuz Kağan Destanı
- Attila Destanı
- Bozkurt Destanı
- Ergenekon Destanı
- Türeyiş Destanı
- Göç Destanı
- İslamiyet Etkisindeki Türk Destanları:
- Satuk Buğra Han Destanı
- Manas Destanı
- Cengiz Destanı
- Timur Destanı
- Edige Destanı
- Seyyid Battal Gazi Destanı
- Danişmend Gazi Destanı
- Köroğlu Destanı
- Diğer ulusların doğal destanları:
- İlyada, Odessa-Yunan
- Şehname-İran
- Kalevala-Fin
- Ramayana, Mahabarata-Hint
- Şansön dö Roland-Fransız
- Gılgamış-Sümer
- İgor-Rus
- Şinto-Japon
- Cid-İspanyol
Ayrıca bakınız: Türk ve Dünya Destanları Tablosu
b. Yapay Destan:
Bir şair tarafından, doğal destanlara benzetilerek yazılan destanlardır. Yazarı bellidir.
Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın Üç Şehitler Destanı, Kayıkçı Kul Mustafa’nın Genç Osman Destanı, İtalyan şair Tasso’nun Kurtarılmış Kudüs ve Milton’un Kaybolmuş Cennet adlı eserleri yapay destana örnektir.
Destan Anlatıcıları ve Destan Dilinin Oluşumu:
Destan döneminde destanlar, ozan, baksı, kam ve şaman tarafından sığır, şölen ve yuğ törenlerinde söylenmişlerdir. Bu sanatçılar kopuz eşliğinde söylemişlerdir destanları. Destan döneminde Türkçe arı bir özellik gösterir.
- Destanın Roman ve Hikaye ile Karşılaştırılması:
- Destanlar manzumdur. Roman ve hikaye ise mensurdur.
- Destanlar ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiştir. Roman ve hikayede ise ortak semboller yoktur.
- Destanın ortaya çıkışı yaşanmış bir olaya dayanır. Roman ve hikaye ise yaşanmış bir olaya bağlı değildir.
- Destanlarda olağanüstü özellikler vardır. Roman ve hikayede ise yoktur.
- Destanlarda olağanüstü özelliklere sahip kahramanlar vardır. Roman ve hikayede ise yoktur.
- Destan, halkın hayal dünyasında şekillenerek son halini alır. Gerçekçi roman ve hikayelerde ise halkın hayaline yer verilmez. Destan ve romanlar uzun metinlerdir. Hikaye ise uzun değildir.
- Masal-Destan Farkı:
- Masallar tamamen hayal ürünüdür. Destanlar ise toplumların geçmişte yaşadıkları çok önemli ve iz bırakan olaylardan beslenir.
- Masallar evrensel ögeler ve temalar içerir. Destanlar ise ulusal nitelikler taşır.
- Masallarda iyi insan-kötü insan gibi evrensel konular işlenirken, destanlarda bir toplumun tarihine ait yerel değerler aktarılır.
