DENEME TÜRÜ, ÖZELLİKLERİ, TARİHİ GELİŞİMİ

DENEME:

Herhangi bir konuda kişisel düşüncelerin dile getirildiği yazılardır.

Alabildiğe özgür metinlerdir, hiçbir sınırlaması yoktur.

Kanıtlama amacı gütmez, düşündürmek ister.

Sanatçı kendisi ile konuşur gibi yazar, içten ve doğaldır.

Yazdıklarında yorumunu da katarak ortaya koyar.

Ciddi sorunlardan söz ederken bile gülümsetir.

Düşünce ufku geniş ve kendine özgü bir birikime sahiptir.

Herhangi bir konuda düşündürücü, öğretici, inandırıcı ve ufuk açıcıdır.

Ele aldığı düşünceyi doğrulama, kanıtlama gibi bir düşüncesi yoktur. Makale ve eleştiriden bu yönü ile ayrılır.

İnsanı ilgilendiren her şey denemenin konusu olabilir.

Fikirler denemede kesin hükümlere varmadan yazılır.

Okuru kendisi gibi düşündürme endişesi yoktur.

Denemenin Dil ve Söyleyiş Özellikleri

Denemede felsefi, sosyolojik, ilmi, tarihi tema ve olaylar kişisel bakış açısıyla, duygu yönü ağır basan bir dille ele alınır. Bu konular işlenirken terimlerden ve kavramlardan çoğunlukla uzak durulur. Çünkü amaç bir fikri kanıtlamak, bilimsel bir yazı ortaya koymak değildir.

Deneme dilinde değişik bilim, felsefe ve sanat dallarına ait terimlere yer vermekten çok, halkın ortak günlük konuşma dilinin düşünce diline dönüştürülmesi çabası hakimdir. Denemede bilimsel yazılardaki kuruluk görülmez.

Fikirler şiirsel ve akıcı bir dille verilir. Bu bakımdan deneme yazılarının geniş halk yığınlarınca kolay ve rahat okunabilme özelliği vardır.

Deneme yazarı, görüşlerini anlatırken samimi bir dil kullanır. Kendi kendine konuşuyormuş gibi bir anlatımı vardır.

Denemede paylaşımcı ve samimi bir üslup kullanılır.

Deneme Yazılarının Amacı ve Çeşitleri

Denemeler konularına ve yazılış amaçlarına göre şu şekilde gruplandırılabilir:

*Kişisel duyarlılık ve dikkatleri konu alan denemeler

*Öğretici ve eleştirel denemeler

*Sosyal ve felsefi konularda bireysel düşünceyi ifade eden denemeler

Kişisel duyarlılık ve dikkatleri konu alan denemelerde yazar, anılarından yararlanır, duygusallık hakimdir, duygu ve düşüncelerini içten bir anlatımla ortaya koyar.

Öğretici ve eleştirel denemelerde bir konunun iyi ve yanları ortaya konur. Okurun belli bir yargıya ulaşması amaçlanır. Yazar yer yer kuşkucu, yer yer bilimsel hareket eder.

Sosyal ve felsefi konularda bireysel düşünceyi ifade eden denemelerde yazar, yaşadığı çağın koşullarına göre bilinçli ve tutarlı bir dünya görüşü ortaya koyar. Bilgeliğini, birikimlerini, felsefi anlayışını okuru sıkmadan ortaya koyar.

Deneme Yazarlarının Ortak Özellikleri

• Dili güzel kullanmalıdır.
• Sağlam bir kültür birikimine sahip olmalıdır.
• Deneme yazarı, iyi bir düşünür ve sanatçı niteliği taşımalıdır.
• İyi bir gözlemci olmalıdır. Sıradan insanların göremediği ayrıntıları görmeli; nesne, olay ve varlıklarla ilgili güzellikleri okuru etkileyecek, onun ilgisini çekecek bir şekilde anlatabilmelidir.
• Belli bir konu ya da konular üzerinde fikirler üretebilmelidir.
• Fikirlerini ortaya koyarken kesin yargılardan uzak durmalıdır.
• Söyleyeceklerini özgürce ifade edebilme kabiliyetine sahip olmalıdır.
• Şahsi beğenilerini de yazısına katmalıdır.

Deneme ile Makale Arasındaki Farklar ve Benzerlikler

• Makalede ortaya atılan düşünce veya iddialar, kanıtlara dayanır. Denemede ise kişisel görüşler, yorum ve bakış açısıyla desteklenir.
• Makalede düşünce kesin bir sonuca bağlanır. Denemede ise böyle bir zorunluluk yoktur.
• Makalenin üslup ve anlatımı ciddi, kurallı ve ağırbaşlıdır. Denemenin üslubu yazarına göre değişir.
• Makalede söz oyunlarına yer verilmez, açık ve anlaşılır bir anlatımı vardır. Deneme yazarı ise konusuna uygun olarak söz sanatlarına ve anlam oyunlarına yer verebilir. Denemede dilin doğru ve güzel kullanımı çok önemlidir.
• Makalede ve denemede konu sınırlaması yoktur.

Deneme ile Sohbet Arasındaki Farklar

• İkisinde de içtenlik vardır. Fakat denemedeki içtenlikle sohbetteki içtenlik aynı değildir. Denemelerde daha çok, düşünen insanın kendi dünyasındaki bütünlüğü, hoşgörüyü sağlayan, onu sevimli ve tutarlı kılan içtenlik söz konusudur.
• Sohbette yazar okur ile konuşur gibi bir anlatımı tercih eder. Böyle yapmakla okuru etkilemeye ve yönlendirmeye çalışır.
• Sohbette nüktelerden, halk söyleyişlerinden, fıkralardan yararlanılır. Sohbetin dili ve anlatımı yalındır. Denemede ise daha ciddi bir dil kullanılır.
• Sohbette kısa ve yüzeysel bir anlatım vardır. Amaç, yazarın okuyucuyu kendi düşüncesine çekmesi veya kendi düşüncesi doğrultusunda düşünmesini sağlamasıdır. Denemede ise derinlemesine bir anlatım vardır ve okuyucuyu etkilemek, yönlendirmek gibi bir amaç güdülmez.
• Dil, sohbette denemelere göre daha rahat ve esnektir. Yazar, soru sorar ve sorulara kendi cevap verir. Denemelerde yazar, soruları cevapsız bırakarak okuyucuyu düşünmeye sevk eder.

Dünya Edebiyatında Deneme

Denemenin edebi bir tür olarak dünya edebiyatında öncülüğünü Fransız yazar Montaigne (1533-1592) yapmıştır. Denemeler adlı kitabı bu türün ilk örneğidir.

Deneme türünde eser veren diğer sanatçılar: Bacon, Theophile Gautier, Anatole France, Alain, Andre Gide, Albert Camus, Edgar Allan Poe.

Türk Edebiyatında Deneme:

Tanzimat’tan sonra Türk edebiyatına çevirilerle girmiştir. Yetkin örnekler Cumhuriyet döneminde verilmiştir. Bu tür de gazeteyle ortaya çıkmıştır. Ahmet Haşim’in Bize Göre ve Gurabahane-i Laklakan adlı eserlerinde yer alan bazı yazılar Türk edebiyatında deneme türünün ilk örnekleri sayılır.

Konuları Bakımından Denemelerin Sınıflandırılması

Sanat ve Edebiyat Konulu Denemeler

Vedat Günyol→Dile Gelseler

Nurullah Ataç→Karalama Defteri, Günlerin Getirdiği, Sözden Söze

Peyami Safa→Sanat Edebiyat Tenkit

Mehmet Kaplan→Büyük Türkiye Rüyası

Oktay Akbal→Konumuz Edebiyat

Sezai Karakoç→Edebiyat Yazıları

Hilmi Yavuz→Denemeler Karşı Denemeler

Suut Kemal Yetkin→Edebiyat Konuşmaları, Yokuşa Doğru, Düş’ün Payı, Günlerin Götürdüğü

Behçet Necatigil→Bile Yazdı

Melih Cevdet Anday→Yiten Söz

Samim Kocagöz→Roman ve Yazarlık Konusu

Dil Konulu Denemeler

Bu denemeler dil felsefesi, dilin güncel sorunları, eski dil, yeni dil, uydurmacılık, öztürkçecilik, yaşayan dil, konuşma ve kültür dili gibi tartışmaları ele alır.

Mehmet Kaplan→Kültür ve Dil

Nihat Sami Banarlı→Türkçenin Sırları

Peyami Safa→Osmanlıca-Türkçe Uydurmaca

Ahmet Bican Ercilasun→Dilde Birlik

Emin Özdemir→Dilin Öte Yakası

Karışık Konulu Denemeler

Ahmet Haşim→Bize Göre, Gurabahane-i Laklakan

Ahmet Hamdi Tanpınar→Beş Şehir

Cemil Meriç→Bu Ülke, Kırk Ambar

Adnan Binyazar→Duyguların Anakarası

Selahattin Batu→İnsan ve Sanat

Salah Birsel→Kendimle Konuşmalar, Yapıştırma Bıyık, Kediler

Sabahattin Eyuboğlu→Mavi ve Kara

Konularına Göre Denemeler:

Klasik Deneme: Montaigne tarzı denemelerdir. Gözleme, yaşantıya dayalı bir “ben” anlatımı hâkimdir. Yazar kanıtlama, yargıda bulunma, öğretici olma gibi tutumlardan uzaktır.

Yazınsal Deneme: Edebiyatla ilgili her türlü konuda yazılır. Didaktik yönü olan denemelerdir. Kültür düzeyi yüksek ve belirli bir bilgi birikimine sahip okur kitlesine seslenir.

Eleştirel Deneme: Ele alınan konu bilimsel bir bakış açısıyla, iyi ya da kötü yönleriyle, kişisel bir tavırla işlenir. Okuru düşünmeye yöneltir.

Felsefi Deneme: Felsefi kavramlar ve olgular üzerine değerlendirmeler geniş yer tutar.

Siyasi Deneme:Politik konularda yazılan bu denemelerde toplum-siyaset ilişkisi eleştirel bir tavırla ele alınır. Konu bakımından güncel bir nitelik de taşır.

Dille İlgili Deneme: Dilin kullanımı, dildeki değişim gibi konularda eleştirel bir yaklaşımla yazılan denemelerdir.