Bir şiirin nazım birimi (mısra, beyit, bent…), uyak şeması, ölçü özellikleri açısından dış çerçevesini oluşturan yapıya nazım biçimi denir. Zihniyetin değişmesiyle birlikte ulusların edebi eserlerinde de nazım biçimlerinin farklılaştığı görülür. Üç döneme ayrılır:
1.İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
-Koşuk
-Sav
-Sagu
-Destan
2.İSLAMİYET ETKİSİNDE GELİŞEN TÜRK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
2.a.Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri
2.a.1.Anonim Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri
-Mani
-Ninni
-Türkü
-Ağıt
2.a.2.Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri
-Koşma (güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt)
-Semai
-Varsağı
-Destan
2.a.3.Tekke Edebiyatı Nazım Şekilleri
Manzum Eserler:
-İlahi
-Nefes
-Nutuk
-Deme
-Devriye
-Şathiye
Mensur Eserler(fütüvvetname, menakıbname,gazavatname,battalname)
2.b.Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri
2.b.1.Beyitlerle Kurulan Nazım Şekilleri
-Gazel
-Kaside
-Mesnevi
-Kıt’a
-Müstezat
2.b.2.Dörtlüklerle Kurulan Nazım Şekilleri
-Rubai
-Tuyuğ
-Murabba
-Şarkı
2.b.3.Bentlerle Kurulan Nazım Şekilleri
-Terkib-i Bent
-Terci-i Bent
-Müseddes
-Muhammes
3.BATI ETKİSİNDE GELİŞEN TÜRK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
-Sone
-Terza-rima
-Triyole
-Balad
-Serbest Müstezat
1.İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
Koşuk:
#Halk edebiyatındaki koşma’ya, Divan edebiyatındaki gazel’e benzer.
#Yiğitlik, aşk, hasret, doğa sevgisi konularını işler.
#aaab/cccb/dddb… şeklinde uyaklanır.
#Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügat-it Türk adlı eseri ilk koşuk örneği kabul edilir.
#Eski Türklerde ‘’sığır’’ denilen kutsal sürgün avlarında; ‘’şölen’’ adı verilen toplu ziyafetlerde ve galibiyetle biten savaş sonlarında ‘’kopuz’’ eşliğinde söylenirdi.
Sav:
# Kısa ve özlü sözlere verilen addır.
# Günümüzün atasözleri kabul edilir.
#Divan- Lügat-it Türk’te yer alan sav örnekleri şunlardır:
-Aparsız at aşumas
-Aç ne yimes, tok ne times?
– It ısırmas, at tepmes time.
Sagu:
#Ölümden bahsedilen koşuklara verilen addır.
#Divan edebiyatında ‘’mersiye’’, Halk edebiyatında ‘’ağıt’’ adı verilir.
#Eski Türklerin ‘’yuğ’’ adı verilen cenaze törenlerinde okudukları yas şiirlerine verilen addır.
Destan:
#Destanlar anonimdir.
#Destanlar ait oldukları milletin hayat görüşünü yansıtır.
#Ulusların başından geçen savaş, kıtlık, göç gibi olayları ele alıp işleyen uzun manzum eserlere denir.
#Destanlar, zamanla değişikliğe uğrayabilir.
2.İSLAMİYET ETKİSİNDE GELİŞEN TÜRK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
2.a.Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri
2.a.1.Anonim Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri
Mani:
#Tek dörtlükten oluşur.
#7’li hece ölçüsüyle yazılır.
#aaxa ya da aaba şeklinde uyaklanır.
#Manilerde asıl söylenmek istenen son iki dizede verilir.
#Divan edebiyatındaki karşılığı ‘’tuyuğ’’dur
#Dize sayısı dörtten fazla olan manilere ‘’artık mani’’ adı verilir.
Ninni:
#Ninnilerin belli bir uyak örgüsü yoktur.
#Tek veya birden fazla dörtlükten oluşur.
#Annelerin çocuklarını uyutmak için belli bir ezgiyle söyledikleri sözlü edebiyat ürünleridir.
Türkü:
#7’li, 8’li, 11’li hece ölçüsüyle yazılır.
#Daha çok aşk, hasret, ayrılık, özlem konuları işlenir.
#abab(b)/cccb(b)/dddb(b) şeklinde uyanlanır. (b:nakarat)
#Türküler iki bölümden oluşur. Birinci bölüme ‘’bent’’ adı verilir ve burada asıl sözler bulunur. İkinci bölüm ise her bendin sonunda tekrarlanır, buraya da ‘’bağlama’’ veya ‘’kavuştak’’ adı verilir.
Ağıt:
# Ölen kişilerin ardından duyulan acıyı, üzüntüyü dile getirmek için söylenen şiirdir.
# Ağıt; İslamiyet öncesi Türk edebiyatında ‘’sagu’’, Divan edebiyatında ise ‘’mersiye’’dir.
2.a.2.Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri
Koşma (güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt):
# Divan edebiyatındaki ‘’gazel’’ e benzer.
# 11’li hece ölçüsüyle yazılır.
# Nazım birimi dörtlüktür.
# 3-5 dörtlükten oluşur.
# Her dörtlüğe ‘’hane’’, hanelerden oluşan diziye de ‘’katar’’ denir.
# abab/cccb/dddb şeklinde uyaklanır.
# Son dörtlükte ozanın adı (mahlas) geçer. Buna da ‘’tapşırma’’ denir.
# Koşma konusu bakımından dörde ayrılır.
Güzelleme: Aşkın, sevginin, doğa güzelliklerinin anlatıldığı lirik şiirlerdir. En ünlü ozanı Karacaoğlan’dır.
Koçaklama: Kahramanlık, savaş konularının anlatıldığı şiirlerdir. En ünlü ozanları Köroğlu (16. yy), Dadaloğlu (19.yy)’dur.
Taşlama: Bir olayı, durumu ya da kişiyi yermek, toplumsal bozuklukları eleştirmek için söylenir. Divan edebiyatında ‘’hicviye’’, Batı edebiyatında ‘’satir’’, çağdaş edebiyatta ‘’yergi’’ adı verilir. En ünlü ozanı Kaygusuz Abdal (19.yy)
Ağıt: Yas duygularını işleyen koşmalardır. İslamiyetten önceki dönemde ‘’sagu’’. Divan edebiyatında ‘’mersiye’’ adı verilir.
Semai:
# İşitilerek öğrenilen şiir anlamına gelir.
# Koşma gibi 3-5 dörtlükten oluşur.
# Uyak düzeni koşmaya benzer. (abab/cccb/dddb)
# Koşmadan farkı 8’li hece ölçüsüyle yazılıyor ve ezgiyle söyleniyor olmasıdır.
# Semai’nin de güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt gibi türleri vardır.
# En ünlü ozanı Karacaoğlan’dır.
Varsağı:
# Güneydoğu Anadolu’da yaşayan Varsak boyu ozanlarınca özel bir ezgiyle söylenen şiirlerdir.
# 8’li hece ölçüsüyle yazılır.
#abab/cccb/dddb şeklinde uyaklanır.
#’’Bre, hey, behey!’’ ünlemlerine sıkça yer verilir.
# Yiğitçe, babacan bir üslup taşır.
# 3-5 dörtlükten oluşur.
# Konu olarak hayattan, talihten sık sık şikayet edildiği görülür.
# Bu türün en ünlü ozanı Dadaloğlu’dur. Halk edebiyatında ise Karacaoğlan’dır.
Destan:
# Bir toplumu yakından ilgilendiren savaş, ayaklanma, kıtlık, deprem gibi sosyal olayların anlatıldığı manzum ürünlerdir.
# Halk şiirinin en uzun biçimidir.
# Koşma gibi düzenlenir; ancak dörtlük sayısı fazladır. abab/cccb/dddb şeklinde uyaklanır.
# 8’li veya 11’li hece ölçüsü ile yazılır.
# Destan türünün en önemli örneği Kayıkçı Kul Mustafa’nın ‘’Genç Osman Destanı’’dır.
2.a.3.Tekke Edebiyatı Nazım Şekilleri
Manzum Eserler:
İlahi:
# Allah’ı yüceltmek, övmek amacıyla yazılan dini şiirlerdir.
# 7’li, 8’li, 11’li hece ölçüsüyle yazılır.
# Dörtlük sayısı 3-7 arasında değişir.
# Divan şiirindeki tevhit ve münacaatın Halk edebiyatındaki karşılığıdır.
#En ünlü ozanı Yunus Emre’dir.
Nefes:
# Bektaşi şairlerince söylenen dini şiirlerdir.
# Uyak düzeni koşma gibidir.
# Peygamberimiz ve Hz. Ali’ye övgüler işlenir.
# En ünlü ozanı Pir Sultan Abdal’dır.
Nutuk:
# Pirlerin, yol göstericilerin Bektaşi tarikatına yeni girenler için söyledikleri tarikat kurallarını ve terbiyesini öğretmeyi amaçlayan şiirlerdir.
Deme:
# Alevi tarikatından olan tekke ozanlarınca söylenir.
Devriye:
# Tasavvuf inancında evrendeki her şeyin Allah’tan geldiği ve yine Allah’a döneceği inancını, felsefesini yansıtan şiirlerdir.
# İnsan ruhunun olgunlaşması anlatılır.
# Devir kuramı Hz. Muhammed’in ‘’Ben nebi iken dem su ile çamur arasındaydı.’’ Hadisi ile ilgilidir.
Şathiye:
# Ciddi bir düşünce ya da duyguyu iğneli ve gülmeceli bir dille anlatan şiirlere denir.
# Daha çok Alevi-Bektaşi ozanlarınca söylenmiştir.
Mensur Eserler:
Menakıbname:
# Bir din büyüğünün kerametlerini anlatan küçük hikayelerdir.
# Din ve tasavvuf büyüklerinin biyografilerine yer verilir.
Velayetname:
# Yunus Emre’nin velayetnamesi sıkça kaynaklarda karşımıza çıkar.
# Bir tarikat şeyhinin ya da ermiş olduğuna inanılan bir tasavvuf büyüğünün hayatı ve kerametleri anlatılır.
Fütüvvetname:
# İnsan tipinin niteliklerini anlatan eserlerdir.
# Bu eserler Selçuklu ve Osmanlı döneminde esnaf ve sanatkarların bağlı olduğu ahi teşkilatının ahlak anlayışını ve kurallarını belirleyen tüzük gibidir.
Vücutname:
# İnsanın yaratılış sürecini ve gelişim evrelerini anlatan eserlerdir.
Gazavatname:
# Orduların akınlarını, savaşlarını, kahramanlıklarını anlatan yazılardır.
Battalname:
# 8.yy da Emevi-Bizans savaşlarında ün kazanan Arap komutan Battal Gazi’nin efsanevi yaşamı ve kahramanlıkları çevresinde oluşan halk öyküsüdür.
2.b.Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri
2.b.1.Beyitlerle Kurulan Nazım Şekilleri
Gazel:
# Aşk, üzüntü, hasret, gurbet, ölüm gibi konular işlenir.
# Beyitlerle yazılır. Beyit sayısı 5-15 arasındadır.
# Uyak düzeni aa/ba/ca şeklindedir.
# Konu bütünlüğü olmadığı için gazellerde başlık da yoktur. Bu nedenle gazeller redifleriyle anılırlar.
# İlk beytine ‘’matla’’, son beytine ‘’makta’’, ikinci beytine ‘’hüsn-i matla’’, sondan bir önceki beytine
Kaside:
# Bazen övmek bazen de yermek için yazılır.
# En az 33 en çok 99 beyitten oluşan nazım biçimidir.
# aa/ba/ca şeklinde uyaklanır.
# İlk beytine ‘’matla’’, son beytine ‘’makta’’, en güzel beytine ‘’beyt-ül kasid’’, şairin adının geçtiği beyte ‘’taç beyit’’ denir.
# Fuzuli’nin Su Kasidesi en önemlisidir.
# Kasideler işledikleri konulara göre adlar alır:
Tevhid: Allah’ın birliğini anlatan kasidelerdir.
Münacaat: Allah’a yalvarmak, dua için yazılan kasidelerdir.
Naat: Hz. Peygamber ve dört halife için yazılan kasidelerdir.
Medhiye: Padişah, sadrazam, vezir gibi devlet büyüklerini övmek için yazılır.
Mersiye: Ölen kişinin ardından duyulan üzüntüyü dile getirmek için yazılır.
Culusiye: Padişahın tahta çıkmasını kutlamak için yazılan kasidelerdir.
Hicviye: Birini eleştirmek maksatlı yazılan yergi kasideleridir.
Şitaiye: Kış mevsimini anlatan kasidelerdir.
#Kasidenin Bölümleri:
Nesib: Başlangıç bölümüdür. Asıl konuyla ilgisi yoktur. Tasvir yapılan bölümdür.
Girizgah: Asıl konuya giriş yapmak için söylenen giriş beytidir.
Methiye: Kasidenin sunulduğu kişinin övüldüğü bölümdür.
Tagazzül: Şairin genellikle methiye bölümünden sonra bir fırsat yakalayarak gazel söylediği bölümdür.
Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölümdür. Bu konuda en başarılı Şair Nef’idir.
Dua: Şairin övdüğü kişiye, topluma ve kendisine duasının yer aldığı bölümdür.
Mesnevi:
# Aşk hikayeleri, din ve tasavvuf, yergiler, öğretici konular işlenir.
# Beyit sayısında sınır yoktur.
#aa/bb/cc/dd şeklinde uyaklanır.
#Mesnevilerde, hangi konu anlatılırsa anlatılsın olaylar masal havası içinde aktarılır.
# Bir şairin beş mesnevisinden oluşan esere ‘’hamse’’ denir. Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya hamse sahibi kişilerdir.
Kıt’a:
# Felsefi ve toplumsal düşüncelerin, yergilerin anlatıldığı en az 2 en çok 12 beyit olan nazım biçimidir.
# Beyit sayısı ikiden fazla olan kıt’alara ‘’kıt’a-ı kebire’’ denir.
#ab/cb (xa/xa) şeklinde uyaklanır.
Müstezat:
# Gazelin her dizesine bir dize eklenmesiyle oluşur. Eklenen kısa dizelere ‘’ziyade’’ denir.
# En az 5 en çok 15 beyitten oluşur.
# Edebiyatımızda ‘’Nedim’’ müstezatlarıyla tanınmıştır.
2.b.2.Dörtlüklerle Kurulan Nazım Şekilleri
Rubai:
# Fars edebiyatından alınmış, tek dörtlükten oluşan nazım biçimidir.
# Uyak düzeni aaxa ya da aaaa şeklindedir. Aruzun her kalıbıyla yazılır.
# Felsefi konular, öğüt, aşk, tasavvuf konuları işlenir.
# Bu nazım biçiminin en büyük ustası Ömer Hayyam’dır.
Tuyuğ:
# Uyak düzeni aaxa veya aaba şeklindedir. Dört dizeden oluşur.
# Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir nazım biçimidir.
# İşlediği konular bakımından rubaiye benzer.
# Kadı Burhanettin, Nesimi en tanınmış şairleridir.
Murabba:
# Musammat’ın bir türüdür.
# aaaa/bbba/ccca şeklinde uyaklanır.
# Divan edebiyatında Nedim, Tanzimat edebiyatında Namık Kemal murabbalarıyla ünlüdür.
Şarkı:
# Divan şiirine Türklerin kazandırdığı nazım biçimidir.
# Halk şiirindeki türkünün etkisiyle doğmuştur. Bestelenmek için yazılır.
# 3-5 dörtlükten oluşur.
# aaaa(abab)/cccb/dddb şeklinde uyaklanır.
# En başarılı ismi Nedim’dir. Cumhuriyet döneminde ise Yahya Kemal’dir.
#Lale devrinde gelişmiş ve yaygınlaşmıştır.
# Divan edebiyatında şarkıyı en çok Enderunlu Vasıf yazmıştır.
2.b.3.Bentlerle Kurulan Nazım Şekilleri
Terkib-i Bent:
# (5-15 bent) Her bendin sonunda ‘’vasıta beyti’’ vardır.
# aa/ba/ca/da/ea şeklinde uyaklanır.
# Daha çok ölüm ve sosyal konular işlenir.
# Başlıca konusu mersiyedir.
# Şeyh Galib- Esrar Dede Mersiyesi
Baki- Kanuni Mersiyesi
Ziya Paşa- Terkib-i Bent
Yahya Kemal- Sakiname
Terci-i Bent:
# Vasıta beyitleri değişmiyor, tekrar edilir.
# Vasıta beyti şiire monotonluk vermeyecek şekilde güzel olmalıdır. Bu yüzden terci-i bent yazma#k daha zordur.
# Ziya Paşa ve Şeyh Galip önemli şairlerindendir.
# Allah’ın kudreti, kainatın sonsuzluğu, hayatın zorlukları, dünyadan şikayet vb. konuları işlenmiştir.
# aa/xa/xa/ – aa/aa/aa/aa/bb
Müseddes:
# Altı dizeden oluşuyorsa ‘’müseddes’’dir.
# aaaaaa/bbbbbba/ccccca şeklinde uyaklanır.
Muhammes:
# Her bendi beş dizeden oluşur.
# aaaaa/bbbaa/cccaa/dddaa şeklinde uyaklanır.
NOT: ‘’Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ‘’ konusu sitemizde ayrıca bulunmaktadır.
