SÖZCÜK YAPISI
Kelimeler yapılarına göre üç bölümde incelenir:
*Basit Sözcük
*Türemiş Sözcük
*Birleşik Sözcük
BASİT SÖZCÜK: Herhangi bir yapım eki almamış sözcüktür. Basit kelimeler bir veya daha fazla çekim eki alabilir.
“Bana adımı sordu.” cümlesindeki kelimelerin hepsi çekim eki almış, hiçbiri yapım eki almamıştır. Dolayısıyla hepsi basit sözcüktür.
“Kullanım kılavuzunu okumadan kullanmayınız.” Cümlesindeki kılavuzunu ve kullanmayınız kelimeleri yapım eki almadığı için basittir.
TÜREMİŞ SÖZCÜK: Yapım eki almış kelimeye denir. Türemiş kelimeler, yapım ekinin yanında çekim eklerini de alabilir.
“Doğalgazlı evlerde kömürlük kalmadı.” Cümlesindeki kömürlük kelimesi türemiştir; çünkü kömür kelimesi –lük yapım ekini almıştır.
“Şu kitaplığıma bir düzen vermem lazım.” Cümlesindeki kitaplığıma, düzen ve vermem kelimeleri türemiştir; çünkü üçü de yapım eki almıştır.
“Simitçiden iki simit de bana alır mısın?” cümlesindeki simitçi kelimesi türemiştir. Simit kelimesine –çi yapım eki getirilmiştir.
BİRLEŞİK SÖZCÜK: İki kelimenin yeni bir anlam ifade etmek üzere bir araya gelerek oluşturduğu yeni kelimelerdir.
Birleşik kelimeler birleşik isimler, birleşik sıfatlar ve birleşik fiiller olmak üzere üç bölümde incelenebilir.
1.BİRLEŞİK İSİMLER: İki kelimenin birleşerek oluşturduğu isim görevindeki kelimelerdir. Birleşik isimler değişik şekillerde oluşturulur.
a. İsim görevindeki iki kelimenin birleşmesiyle oluşanlar:
devetabanı, kadınbudu, hanımeli, gökyüzü, cumartesi, deve kuşu
b. Bir sıfatla bir ismin birleşmesiyle oluşanlar (Sıfat tamlaması şeklinde oluşanlar):
sivrisinek, Kırşehir, karatavuk, yalınayak
c. Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla oluşanlar:
sinekkaydı, imambayıldı, kuşkonmaz, gecekondu
d. İki fiilin bir araya gelmesiyle oluşanlar:
dedikodu, kaptıkaçtı, uyurgezer, vurdumduymaz, kapkaç
e. Bir isimle bir fiilimsinin bir araya gelmesiyle oluşanlar:
ağaçkakan, gökdelen, cankurtaran, kardelen, dalgakıran
2.BİRLEŞİK SIFATLAR: Kelimelerin birleşmesiyle oluşan ve sıfat görevinde kullanılan kelimelerdir.
Çeşitli yollarla oluşturulur.
a.Kaynaşmış Birleşik Sıfatlar: Bu yolla yapılmış birleşik sıfatlarda kelimeler gerçek anlamını yitirerek bir araya gelir ve sıfat görevinde kullanılır.
Boşboğaz adam
İkiyüzlü insanlar
Boşboğaz kadın
Birtakım işçiler
b.Kurallı Birleşik Sıfat: Kelimelerin belli kurallarla bir araya gelerek oluşturduğu sıfat grubudur.
Bunlar:
I.Sıfat ve takısız isim tamlamalarına “-lı, -lık, -sız” yapım eki getirilerek birleşik sıfat yapılır.
Eski kapı-lı ev
Dar geçit-li mağara
Elma yanak-lı güzel
Bal renk-li bisiklet
Beş para-sız çocuk
Pembe panjur-lu ev
II. Sıfat tamlamalarında sıfatla ismin yeri değiştirilip isme iyelik eki getirilerek birleşik sıfat yapılır.
Kırmızı başlık kız sıfat tamlamasında sıfatla ismin yerini değiştirip isme iyelik eki getiriyoruz ve bu sıfat tamlaması, getireceğimiz yeni ismi niteler hale geliyor.
Başlık-ı kırmızı kız
Çeşme-si eski ev
Mantosu güzel bayan
BİRLEŞİK EYLEMLER
Birden fazla kelimenin bir araya gelmesiyle oluşan eylemlerdir. Üç şekilde oluşturulur:
a)Yardımcı Eylemlerle Oluşturulan Birleşik Eylemler: İsim soylu bir kelimenin bir yardımcı eylemle oluşturduğu birleşik fiillerdir. Yardımcı eylemler: etmek, olmak, eylemek, kılmak, buyurmak.
Edebiyatsultani.com adlı edebiyat sitesi sınava hazırlanmamda bana çok yardımcı oldu.
Tehlikenin geleceğini hissettik.
Bu konuda yanıldığımı kabul ediyorum.
Sen mutlu ol yeter.
Cebimdeki elli lira kayboldu.
Not: “etmek” ve “olmak” sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir ögedir veya bir ögenin parçasıdır.
Bu yıl ayvalar erken oldu. (“oldu”, tek basma eylemdir; “olgunlaşmak” anlamındadır.)
Sizce bizim tarla kaç para eder? (“eder”; “tutar”, “satılır” gibi anlamlar taşımaktadır.)
Yarım saat sonra orada olurum, (“olurum”; “bulunurum”, “ulaşabilirim” gibi anlamlar taşımaktadır.)
Tam on yıl sonra bir erkek çocuğu oldu. (“oldu”; “dünyaya gelmek”, “doğmak” gibi anlamlar taşımaktadır.)
b. Kurallı Birleşik Fiiller: İki fiilin belirli kurallarla bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Bir araya gelen ikinci fiil kalıplaşmıştır. Dörde ayrılır:
I.Yeterlilik Birleşik Fiili: Fiillere –ebil- getirilerek oluşturulur. -ebil- , asıl fiile “gücü yetme, başarma” anlamları katar.
Okul çantanı taşıyabilecek misin?
Bu kadar işi bitirebilir.
On sekizinci kata yürüyerek beş dakikada çıkabilirim.
“-ebil-” , asıl fiile ihtimal, olabilirlik anlamı da katabilir.
Bir gün ansızın gelebilirim.
Kapı her an çarpabilir.
Yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu “-ama-, -eme-” ile yapılır.
Sizinle Finlandiya’ya gelemeyeceğim.
Karşılaştıkları zorluklara dayanamıyordu.
Güneşe çıplak gözle bakamayız.
II. Tezlik Birleşik Fiili: Fiil kök veya gövdesine getirilen –ıver- ile yapılır. “-ıver-”, asıl fiilin anlamına tezlik, çabukluk anlamı verir.
Çağırdığını duyunca yerinden kalkıverdi.
Şu odunu kır da sobaya atıver.
On beş dakikada çok güzel bir kompozisyon yazıverdi.
Tezlik birleşik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılabilir:
Dediklerimi yapan çocuk bu sefer yapmayıverdi.
Dediklerimi yapan çocuk bu sefer yapıvermedi.
III. Sürerlik Birleşik Fiili: Asıl fiile getirilen “-ekal-,-edur-, -egel-” ile yapılır. Eylemin devam ettiğini belirtir.
Siz gidedurun, ben ardınızdan gelirim.
Onu burada görünce donakaldı.
Siz konuşadurun, biz biraz sonra kalkacağız.
Yunus Emre’nin şiirleri insanlık devam ettikçe okunagelecektir.
IV. Yaklaşma Birleşik Fiili: Asıl fiile getirilen “-eyaz-” ile yapılır. Asıl fiile az kalsın, neredeyse anlamı katar. Bir eylemin gerçekleşmeye yaklaştığını ama gerçekleşmediğini ifade eder.
c.Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller: En az bir tane isim soylu sözcüğün bir fiille birleşmesiyle oluşan eylemlerdir. Bu birleşik fiillerdeki kelimeler genellikle gerçek anlamından uzaklaşır.
İtfaiyeci olmak için binlerce kişi başvurdu.
Sanki her şeyden vazgeçmiş.
Böyle meseleleri kafana takma.
Yürümekten ayaklarına kara sular inmişti.
