Fiillerin özne ve nesne alıp almama, öznelerin eylemleri yapma şekli fiilde çatıyı oluşturur. Çatı, fiil cümlelerinde aranır.
Fiilde çatı özne-yüklem ve nesne-yüklem ilişkisine göre iki grupta incelenir.
Özne-yüklem ilişkisine göre fiiller:
1. Etken Fiil:
Eylemi yapan bir öznenin olduğu fiillerdir.
Bu filmi izlemek ister misiniz?
Yazı yazmayı ben babamdan öğrendim.
Kungfu yapmak için hangi okula gittiniz?
Hesap makinesi ile notlarının aritmetik ortalamasını hesapladı.
Patron, birçok konuda beni anlamıyor.
Kıllı toprakla çömlek yapılır mı?
Dün yine otuz sekiz polisimiz şehit oldu.
Kırım topraklarında ön beş yıl yaşadım.
Not: Bütün basit fiiller etken fiildir.
Not: Etken fiilin yüklem olduğu cümlede özne gerçek öznedir.
Gerçek özne yüklemde bildirilen eylemi bizzat yapan öznedir.
2. Edilgen Fiil:
Öznesi belli olmayan eylemlerdir. Bu eylemler fiillere getirilen -l-ve -n- ekleri ile yapılır. Bu fiillerin bulunduğu cümlelerde sözde özne bulunur.
Sözde özne, eylemde bildirilen işi yapmayıp yapılan işten etkilenen öznedir.
“Bahçenin her köşesine birer çam ağacı dikildi.” cümlesinde dikildi kelimesi edilgen fiil, “birer çam ağacı” kelime grubu ise sözde öznedir. Çünkü bu cümledeki özne işi yapmamış, yapılan işten etkilenmiştir.
“İş elbiselerim ne zaman yıkanacak?” cümlesinde “yıkanacak” kelimesi edilgen fiil, “iş elbiselerim” kelime grubu ise sözde öznedir.
Kaliteli ayakkabılar dün satıldı.
Sami Bey,’e bu konu kaç defa anlatıldı?
Kampta çocuklara kapoyera dansı öğretildi.
Bazen bir şey öğrenmek için yıllar harcanır.
Çarşaf dediğin böyle katlanır.
Ebru sanatı kimden öğrenilir?
Ata öyle binilmez, böyle binilir.
Yaralılar hastaneye kaldırıldı.
3.Dönüşlü Fiil:
Öznenin, yaptığı işten kendisinin etkilendiği fiillerdir.
Dönüşlü fiillerin bulunduğu cümlelerdeki özneler gerçek öznedir.
Bu fiillerin öznelerinin yaptığı iş özneye dönüktür.
“Zeynep, kaç saattir aynanın karşısında taranıyor?” cümlesinde “taranıyor” fiili dönüşlü fiil, taranma işini yapan “Zeynep” gerçek öznedir.
“Bu sözlerine çok kırıldım.” cümlesinde kırıldım kelimesi dönüşlü fiil, gizli özne ben ise kırılma eylemini gerçekleştirmektedir.
Yarınki maça çok iyi hazırlanmışlar.
Çekyatın kenarına kıvrılmıştı zavallı çocuk.
Fonksiyonlarla ilgili soruda yanıldım.
Arkadaşın yaptığım espriye bozulmuş galiba.
Evde ne varsa giyinmişsin.
Uykudan kalkan çocuk iyice gerindi.
Sana da ne yapsam yaranamıyorum.
Hele bir kaş çatışın var, ben sana katlanıyorum.
4.İşteş Fiil:
Gerçekleşmesi birden fazla kişi ile olan fiillerdir. Fiillere getirilen -ş- eki ile yapılır.
İşteş fiiller iki şekilde olur:
a. Karşılıklı yapılma bildiren işteş fiiller:
Dün Nişantaşı’nda yine o mavi gözlü, ebru kaşlı kızla karşılaştım.
Odaya girince hepimizle tek tek selamlaştı.
Bazı problemli öğrenciler okul bahçesinde dövüştüler.
İki eski arkadaş daha önce böyle tartışmamıştı.
İki kovboy kasabanın ortasında vuruştular.
Yeni tanıştığı arkadaşlarla şakalaşıyordu.
Benimle de kucaklaştı.
b. Birlikte yapılma bildiren işteş fiiller:
Göçmen kuşlar uzak diyarlara uçuştular.
Onu böyle görünce hepimiz gülüştük.
Eli bıçaklı adamı gören gençler kaçıştılar.
Nesne-yüklem ilişkisine göre fiiller:
1. Geçişsiz Fiil:
Nesne almayan fiillerdir. Bu fiiller nesneye ihtiyaç duymaz.
“Arabamızın farları çalışmıyor.” cümlesinde çalışmıyor fiiline nesneyi bulmak için sorulan sorulardan ne, neyi ve kimi sorularını sorarız; ancak cevap alamayız. Yani bu fiil nesne almadığı için geçişsizdir.
“Bisikletle nerelere gittin?” cümlesinde gittin fiiline ne, neyi veya kimi sorularından birini sorduğumuzda cevap alamayız. Gittin fiili nesne almadığı için geçişsizdir.
Onu dinleyince biz de ağladık.
Köyümüzdeki ardıç ağaçlarının hepsi yandı.
Konsere geç kalıyoruz şekerim.
Hepiniz oraya bizimle geleceksiniz.
2. Geçişli Fiil:
Nesneye ihtiyaç duyan fiillerdir. Böyle fiiller nesne alırlar.
“Kalemimi nereye sakladınız çocuklar?” cümlesinde sakladınız fiiline ne, neyi, kimi sorularından birini sorduğumuzda kalemimi cevabını alırız. Kalemimi kelimesi nesne olduğuna göre sakladınız fiili geçişlidir.
Handan Hanım adamı fena tersledi.
Hasan’ı buraya çağırır mısınız?
Onun nasıl bir insan olduğunu bilmiyor musun?
Kedi fare yakaladı.
Daha pek küçükken kaybetmiş annesini.
Saz çalmayı kimden öğrendiniz?
Musiki derslerini Yusuf Efendi veriyormuş.
Yıllarca sevdiği adamı bekledi.
3. Oldurgan Fiil:
Geçişsiz fiillere -r-, -t-, -tir- ekleri getirilerek geçişli yapılan fiillere oldurgan fiil denir.
“Elindeki kalemi yere düşürdü.” cümlesinde düş- fiili geçişsizken, -r- ekini alarak geçişli hale gelmiştir. Böyle fiiller oldurgandır.
Elindeki fırsatları yine kaçırdın.
Aramızdaki durumu nasıl düzeltebiliriz?
Lütfen çocuğu daha fazla ağlatmayınız.
Ödevlerini ne zaman bitirdin?
Misafirleri kapıya kadar geçirdi.
4. Ettirgen Fiil:
Geçişli fiillere -r-, -t-, -tir- eklerinden biri getirilerek geçişlilik derecesi artırılıyorsa böyle fiillere ettirgen fiil denir.
“Hikayenin tamamını bana okuttu.” cümlesinde oku- fiili geçişli iken -t- ekini alarak geçişlilik derecesi artırılmış ve fiil ettirgen olmuştur.
Bütün kitapları yaktırdı.
Elbiselerini hep bana yıkatırdı.
Olayla ilgili bütün gelişmeleri bana bildirin.
Parmak izi hırsızları yakalattı.
Bütün hayat hikayesini anlattı bana.
Borçlarını bana hesaplatır.
Çalışanlara etrafı güzelce temizletti.
Bu köprüyü kime yaptırmış?
Salı günü sebze ve meyveleri hep bana aldırır.
Not: Bazı fiiller kullanıldığı cümleye göre geçişsiz veya geçişli olur. Burada kelimenin cümlede kullanıldığı anlama bakmak gerekir.
“Yolculuğumuz iki saat sürdü.” cümlesinde sür- fiili geçişsizdir. Çünkü bu cümlede sür- fiili zamanın geçmesi anlamında kullanılmıştır.
“Ekmeğine biraz bal süreyim mi?” cümlesinde sür- fiili geçişlidir. Çünkü bu cümlede sür- fiili herhangi bir nesnenin üzerine bir şey ilave etmek anlamında kullanılmıştır.
