SES BİLGİSİ

Ses: Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda yaptığı, ağızdan çıkarak yayılan titreşime ses denir. Türkçede 29 tane ses vardır. Bu sesler, ses yolunda herhangi bir engele uğrayıp uğramadıklarına göre iki ana grupta toplanır: ünlüler ve ünsüzler.

1) Ünlüler: Ağzımızdan çıkarken hiçbir engele çarpmadan çıkan seslerdir. Sekiz tane ünlü vardır.

a, e, ı, i, o, ö, u, ü

a.Dilin Durumuna Göre Ünlüler: Dilin ağızda geriye doğru çekilmesiyle oluşan ünlülere kalın ünlü, dilin ileriye atılıp dişlere değdirilmesiyle oluşan ünlülere ince ünlü denir.

Kalınlar: a,ı, o, u          İnceler: e, i, ö, ü

b.Çenenin ve ağız boşluğunun durumuna göre ünlüler: Alt çenenin çok açılıp ağız boşluğunun genişlemesiyle oluşan ünlülere geniş ünlü, alt çenenin az açılıp ağız boşluğunun daralmasıyla oluşan ünlülere dar ünlü denir.

Geniş ünlüler: a,e, o, ö      Dar ünlüler: o, ö, u, ü

c.Dudakların durumuna göre ünlüler: Dudakların düz bir şekil almasıyla düz ünlüler, yuvarlaklaşmasıyla da yuvarlak ünlüler oluşur.

Düz ünlüler: a, e, ı, i            Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

Not: Seslerin oluşmaları için akciğerlerden gelen havanın gırtlak, burun ve ağızda izlediği yola ses yolu denir. Ağız boşluğunda seslerin oluşturduğu noktaların her birine boğumlanma noktası (çıkak, mahreç) denir.

2) Ünsüzler: Ağızdan çıkarken çeşitli şekillerde engellere uğrayarak çıkan seslerdir. Yirmi bir tane ünsüz sesimiz vardır.

b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

a.Boğumlanma noktalarına göre ünsüzler: Ünsüzler ses yolunda oluştukları yerler olan boğumlanma noktalarına göre dörde ayrılır:

Dudak ünsüzleri: b, f,m, p, v

Diş ünsüzleri: c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z

Damak ünsüzleri: g, k, y

Gırtlak ünsüzleri: ğ, h

b.Söylenişlerindeki sürekliliğe-süreksizliğe göre ünsüzler:  Ünsüzler, söyleniş sürelerine göre sürekli ve süreksiz ünsüzler olmak üzere ikiye ayrılır. Bir sesin sürekli olup olmadığı, başına bir ünlü getirilerek anlaşılabilir. Mesala “y” ünsüzünün başına “a” ünlüsü getirildiğinde oluşan hece “ayyyyyyyy” şeklinde uzayıp gidebilir. Demek ki “y” ünsüzü sürekli bir ünsüzdür. “p” ünsüzü için bu durum söz konusu değildir. Demek ki “p” ünsüzü süreksizdir.

Sürekli ünsüzler: f,ğ,h,j,l,m,n,r,s,ş,v,y,z

Süreksiz ünsüzler: b,c,ç,d,g,k,p,t

c.Ses tellerinin durumuna göre ünsüzler: Ünsüzler ses tellerinin titreşip titreşmediklerine göre ikiye ayrılır:Yumuşak ünsüzler ve sert ünsüzler. Yumuşak ünsüzler ses tellerinin titreşmesiyle oluşurlar. Sert ünsüzler oluşurken ses telleri titreşmez.

Yumuşak ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Sert ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t

Harf: Seslerin yazıda gösterilen şekline harf denir.

Alfabe: Bir yazı dilinde seslerin karşılığı olan harflerin belli bir sıraya göre dizilmiş şekline alfabe denir.

Hece:  En az bir ünlüden ya da bir ünlüyle birlikte söylenebilen bir veya birkaç ünsüzden meydana gelen ve sözcüğü oluşturan ses öbekleridir.

HECE ÇEŞİTLERİ

Türkçe’de yapı bakımından altı çeşit hece vardır:

1) Bir ünlüden oluşan heceler: e-vin, i-ki.

2) Bir ünlü + bir ünsüzle kurulan heceler: al, el.

3) Bir ünsüz + bir ünlüyle kurulan heceler: bu, şu, ya-za-rak, se-vin-me.

4) Bir ünsüz + bir ünlü + bir ünsüzle kurulan heceler: tut-mak, bak-mış, göz-lük-ten.

5) Bir ünlü + bir ünsüz + bir ünsüzden kurulan heceler: ırk, alt, ark, ast

6) Bir ünsüz + bir ünlü + iki ünsüzden oluşan heceler: Türk, kurt, yurt, sarp.

TÜRKÇE KELİMELERİN SES ÖZELLİKLERİ

1. Türkçe kelimeler büyük ve küçük ünlü uyumlarına uyar.
2. Yumuşak ünsüzle biten kelimelere gelen ekler yumuşak ünsüzle başlar. Kelimenin sonundaki ünsüzün sert olması durumunda ek de sertleşir.
3. Türkçe kelimelerde birinci heceden sonra “o, ö” (doktor, atom, radyo, şoför) sesleri bulunmaz.
4. Türkçede uzun ünlü (zâlim, millî, ilahi vb.) yoktur.
5. Türkçe kelimelerde iki ünlü yan yana (saat, ait, fail) bulunmaz.
6. Türkçe kelimelerde “f, h, j” sesleri (fizik, sabah, baraj vb.) bulunmaz.
7. Türkçede “l, r, ğ, c, m, n, v, z” sesleri kelime başlarında (lahana, rakip, canan, maydonoz, nitelik, vakum, zeytin) bulunmaz.
8. Türkçede kelime sonlarında “b, c, d, g” sesleri (âb, sac, bâd, lig vb.) bulunmaz.
9. Türkçe kelime başlarında iki ünsüz (program, blok, spor, psikoloji, skeç, grev vb.) bulunmaz.
10. Hece sonunda üç ünsüz yan yana (sfenks, kontr vb.)
11. Kelime köklerinde ikiz ünsüz yan yana (madde, bakkal, evvel, millet) bulunmaz.

Ünlü Uyumları:

Büyük Ünlü Uyumu: Buna kalınlık-incelik uyumu da denir. Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalınsa (a, ı, o, u) diğer hecelerin ünlüleri de kalın; ilk hecesindeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü) diğer ünlüleri de ince olur.

“çarşımız” kelimesindeki bütün ünlüler kalın, “bisiklet” kelimesindeki bütün ünlüler incedir. Bu kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaktadır.

“salep”, “fakir” “market” kelimeleri ise büyük ünlü uyumuna uymaz; çünkü bu kelimelerde hem kalın hem ince ünlü bulunmaktadır.

Not: Bazı Türkçe kelimeler ise zaman içerisinde uğradıkları değişim sonunda günümüzde büyük ünlü uyumuna uymamaktadır. Bu kelimeler: hani, hangi, anne, elma, kardeşi inanmak.

Not: Türkçede –yor, -ken, -ki, -leyin, -mtırak, -daş,-gil ekleri ünlü uyumunu bozmaktadır. Çünkü bu eklerin tek şeklinin olması bu ekleri alan kelimelerin ünlü uyumlarına uymamasına sebep olur: geziyor, yaparken, akşamki, sabahleyin, yeşilimtırak, meslektaş, amcamgil

Küçük Ünlü Uyumu: Buna düzlük yuvarlaklık uyumu da denir. Bu kurala göre bir kelimede düz (a,e,ı,i) ünlülerden sonra yine düz; yuvarlak (o, ö, u, ü) ünlülerden sonra ya dar yuvarlak (u,ü), ya da düz geniş (a,e) ünlüler gelir.

“Kediler” kelimesi bu kurala uymaktadır. Düz ünlü ile başlamış düz ünlü ile devam etmiştir.

“Yoğurtçu” kelimesi de bu kurala uymaktadır. Yuvarlak ünlü ile başlamış, dar yuvarlak ünlü ile devam etmiştir.

Aşağıdaki kelimeler küçük ünlü uyumuna uymamaktadır:

*tavuk       *yağmur       *radyo

*barut        *müzik          *horoz

SES OLAYLARI

Ünsüz Yumuşaması: Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p,ç,t,k) biten kelimelere ünlü ile başlayan ekler getirildiğinde kelime sonlarındaki ünsüzler yumuşayarak b,c,d,g,ğ’ye dönüşür.

Kitap-ı → kitabı

Ağaç-a → ağaca

Kağıt-ı →  kağıdı

Kepek-e→ kepeğe

Not: Özel isimlerde gerçekleşen ünsüz yumuşamaları, yazıda gösterilmez. Söz gelimi, “Antep, Karabük’e kaç km uzaklıktadır?” cümlesindeki altı çizili kelime, “Karabüğe” şeklinde telaffuz edilse de yazıda “Karabük’e” şeklinde gösterilir.

Not: Türkçeye girmiş yabancı kelimelerle kimi Türkçe kelimelerde ünsüz yumuşaması gerçekleşmez: milletin, ipi, kaçımız, taşıtı, hukukun…

Ünsüz Sertleşmesi (Ünsüz Benzeşmesi, Sert Sessizlerin Uyumu): “f,s, t, k, ç, ş, h, p” sert ünsüzleri ile biten kelimelerin sonuna “c, d, g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan ekler getirildiğinde bu eklerin başındaki ünsüzler sertleşerek “ç, t, k”ye dönüşür.

Çöp-çü, ağaç-tan, çalış-kan, tut-kun, bahşiş-ten, kuş-çu

Not: Özel isimlere ve sayılara gelen eklerde de ünsüz sertleşmesi gerçekleşir: Zonguldak’tan, 2023’te

Not: Ünsüz sertleşmesinin yazıda gösterilmemesi yazım yanlışına sebep olur.

Örnek: Adam yavaşca yerinden kalktı. “yavaşca” kelimesi “yavaşça” şeklinde yazılmalıdır.

Kitapdan bazı notlar aldık. “kitapdan” kelimesi “kitaptan” şeklinde yazılmalıdır.

Not: Geometrik şekilleri karşılamak için sayı isimlerine getirilen “-gen” ile akrabalık anlamı katan “-gil” ekleri ünsüz benzeşmesine aykırılık göstererek yumuşak şekillerini korur. Örnek: beşgen, Ferhatgil

Ünsüz Türemesi: Türkçede “af, his, zan, şık” gibi kelimelerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek gelirse kelimelerin sonundaki ünsüzlerle aynı türden bir ünsüz daha türer. Buna ünsüz türemesi (ses türemesi) denir.

His-i→hissi,     zan-ı→zannı,      şık-ı→şıkkı,     af-ınız-→affınız

Bazı kelimelerle “etmek, olmak” yardımcı fiillerin birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerde ünsüz türemesi olur.

His etmek→hissetmek

Zan etmek→zannetmek

Hal olmak→ hallolmak

Af etmek→affetmek

Ünsüz Düşmesi:  “k” harfiyle biten bazı kelimelere “-cık, -cik” ya da “-l” eki getirildiğinde bu sözcüklerin sonundaki “k” ünsüzü düşer. Buna ünsüz düşmesi denir.

Küçük-cük → küçücük

Ufak-cık     → ufacık

Minik-cik   → minicik

Çabuk-cak → çabucak

Sıcak-cık    → sıcacık

Küçük-l-    → küçül-

Ufak-l-      → ufal-

Alçak-l-     → alçal-

Ünlü Düşmesi: İkinci hecesinde dar ünlü (ı,i,u,ü) bulunan kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde bu kelimelerin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer. Buna ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denir.

Alın-ımız       →   alnımız

Burun-um    →   burnum

Gönül-ümde →  gönlümde

Fikir-imin       → fikrimin

Not: Ünlü ile biten bazı sözcüklere, isimden fiil yapan “-la, -le” eki getirildiğinde bu ekten önceki ünlü düşer. Burada da hece düşmesi olur.

Sızı-la-mak            →   sızlamak

Yumurta-la-mak  →   yumurtlamak

Koku-la-mak        →   koklamak

İleri-le-mek          →   ilerlemek

Not: İkinci hecesinde dar ünlü buluna fiillere fiilden fiil yapan “-l” eki getirildiğinde ikinci hecedeki ünlü düşer.

Sıyır-ıl-mak       →   sıyrılmak

Kavur-ul-mak   →   kavrulmak

Ayır-ıl-mak       →   ayrılmak

Çevir-il-mek     →   çevrilmek

Not: Bazı birleşik fiillerin oluşumu esnasında da hece düşmesi olur.

Hapis olmak→hapsolmak

Kayıp etmek→kaybetmek

Devir etmek→devretmek

Not: Ünlü ile biten bir kelime, ünlü ile başlayan bir kelimeyle birleştirilirse (birleşik kelime oluşturursa) ünlülerden biri düşer. Buna ünlü aşınması da denir.

Kahve altı      →    kahvaltı

Ne asıl            →    nasıl

Cuma ertesi  →    cumartesi

Ne için           →    niçin

Ünlü Türemesi: Bazı kelimelerde küçültme ya da pekiştirme yapıldığında kelimenin aslında olmayan bir ünlü türer. Buna ünlü türemesi denir.

Genç-cik     →   gencecik

Az-cık         →   azıcık

Bir-cik        →   biricik

Dar-cık      →   daracık

Ünlü Daralması: Türkçede “y” sesinin daraltıcı bir özelliği vardır. “a,e” düz geniş ünlüleriyle biten fiiller “-yor” şimdiki zaman ekiyle çekimlendiğinde fiillerin sonundaki “a,e” düz geniş ünlüleri daralarak “ı,i,u,ü”ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.

Gözle-yor        → gözlüyor

Bekle-yor        → bekliyor

Kapatma-yor →  kapatmıyor

Dinleme-yor →  dinlemiyor

Not: “y” kaynaştırma harfi de bazı kelimelerde ünlü daralması yapar.

Ye-y-ecek   →   yiyecek

De-y-ecek  →   diyecek

Not: “y” kaynaştırma harfi her zaman ünlü daralması yapmaz. “yapma-y-an, bilme-y-en, başla-y-acak” kelimelerinde daralma olmaz. Bunlar yapmıyan, bilmiyen, başlıyacak şeklinde yazılırsa yazım yanlışı yapılmış olur. Bu tür daraltmalar sadece konuşma dilinde olur.

Ulama: Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelirse bu iki kelime birleştirilerek okunur. Söyleyişte gerçekleşen bu ses olayı (ulama) yazıda gösterilmez.

“Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak” mısrasında yüzen ve al kelimeleri birbirine bağlanarak okunur.

“Kanadı kırık kuş merhamet ister” mısrasında merhamet ve ister kelimeleri birbirine bağlanarak okunur.

Not: Ulama, bazı durumlarda anlam karışıklığının oluşmasına ve şiirin ahenginin bozulmasına sebep olabilir. Böyle durumlarda ulama gerçekleştirilmez. Aralarında noktalama işaretlerinden biri bulunan kelimeler arasında da ulama yapılmaz.

Kaynaştırma: Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlüyle biten bir kelimeye ünlüyle başlayan bir ek gelirse bu iki ünlü arasına “y,ş,s,n” harflerinden biri girer. Buna kaynaştırma denir.

Ah beni vursalar bir kuş yeri-n-e

En güzel şarkı-y-ı bir kurşun söyler

Bir gün gözlerimin ta içi-n-e bak

Altı-ş-ar altı-ş-ar şu çizgi-y-e kadar gelin!

Baba-s-ı biricik kızı-n-ı çok özlemişti.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi: Dudak ünsüzlerinden olan “b” sesi, kendinden önce gelen diş ünsüzü “n”yi dudak ünsüzlerinden “m”ye dönüştürür. Bu ses olayı Türkçeye çoğunlukla Arapça ve Farsçadan girmiş sözcüklerde görülür.

Sünbül          →   sümbül

Tenbel         →    tembel

Saklan-baç  →    saklambaç

Not: Bu ses olayı özel isimlerde ve birleşik kelimelerde görülmez. Örnek: İstanbul, Safranbolu, sonbahar, binbaşı

Kökte Ünlü Değişikliği: “Sen” ve “ben” zamirlerine gelen yönelme hâl eki bu kelimelerdeki “e” yi,  “a” ya dönüştürür.

Ben-e   →   bana

Sen-e   →   sana

Bu dosyayı indirmek için aşağıdaki linke tıklayınız.

Ses Bilgisi