10.SINIFTÜRK DİLİ VE EDEBİYATI 1.ÜNİTEÖZETİ
EDEBİYAT-TARİHİLİŞKİSİ/EDEBİYAT-DİNİLİŞKİSİ
* Edebiyat ile tarih birbirinden ayrılamaz iki alandır. Bunun nedeni edebiyat ile tarihin ana konusunun insan ve onun yaşamı olmasıdır.
* Tarihinsanıolabildiğincegerçeğeuygunsergilemeyeçalışırkenedebiyatinsangerçeğinikurgulayarak okura gösterir.
* Edebiyateserleri,yazıldıklarıdöneminkültürel,toplumsalözelliklerinivedeğerlerinibarındırır.
* İslam’ıngelişinekadarolandönemlerdedestanlardadinîetkiağırbasar.
* İslamiyet’ingeldiğidönemdekişiirlerdededininetkisivardır.
* HemKökTürkhemdeUyguredebiyatındaŞamaninancınınetkisiçokaçıktır.TürklerinKökTürk alfabesinden Uygur alfabesine geçişlerinde belirleyici faktör dindir.
* Şaman inancından Brahman inancına geçen Türkler, o dini daha iyi anlamak içinUygur alfabesine geçmişlerdir.
* Türklerin İslam’ı kabul etmeleriyle birlikte Türk edebiyatı hem biçimde hem de içerikte ciddi bir değişim geçirmiştir. Bu değişikliğin tek sebebi dindir.
TÜRKEDEBİYATININDÖNEMLERİ
1. İslamiyet’inKabulündenÖncekiTürkEdebiyatı
İslamiyet’inkabulündenöncekiTürkedebiyatıdil,anlatım,edebîzevkgibiayrıntılaraçısındanyabancı etkilerden uzaktır.Sözlü ve yazılı edebiyat olmak üzere ikiye ayrılır.
1. Sözlü Edebiyat
*Budöneminürünlerisav,sagu,koşukvedestanlardır.
a) Sözlüürünlerkopuzadıverilensazeşliğindesöylenmiştir.
b) Ölçüolarakmillîölçümüzolan“heceölçüsü”kullanılmıştır.
c) Nazımbirimidörtlüktür.
ç)Yabancıdillerdençokazsözcükalınmıştır.
d) Dizeleregenelolarakyarımuyakhâkimdir.
e) Dahaçokdoğa,aşkveölümkonularıişlenmiştir.
2. YazılıEdebiyat
*BudöneminürünleriOrhunYazıtlarıveUygurmetinleridir.
OrhunYazıtları
ÇinlilerekarşıbağımsızlıksavaşıverenII.KökTürklerinmücadelesianlatılır.
Buyazıtlar38 harfliKökTürkalfabesiyleyazılmıştır.
“Türk”adınıngeçtiğiilkyazılıbelgeveTürkedebiyatınınilkyazılıörnekleriolanKökTürkYazıtlarıilkkez Prof. Thomsen ve Radloff tarafından okunmuştur.
UygurDönemiMetinleri
Bunlardahaçok BudaveManidinininesaslarınıanlatanmetinlerdir. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır.
2.İslamiDönemTürkEdebiyatı
İslami Dönem Türk Edebiyatı, arasında İslamiyet’in yayılmasıyla oluşan edebî bir dönemdir.
VIII. yüzyıldan başlayarak Müslümanlığı seçen Türklerin X. yüzyıldan itibaren verdikleri eserlerde İslam medeniyetinin derin izleri görülmektedir.
İslami Dönem Türk Edebiyatı XIX. yüzyıla kadar devam etmiştir. Halkedebiyatı vedivanedebiyatı olmaküzereikikoldagelişmiştir.
İslam uygarlığı etkisinde verilen ilk eserler KutadguBilig, Dîvânu Lugâti’tTürk, Atabetü’l-Hakâyık ve Divân-ı Hikmet’tir. Bu dönem “Geçiş Dönemi” olarak da bilinmektedir.
HalkŞiirininÖzellikleri
* İslamiyetöncesindengünümüzekadarkesintisizgelenbiredebiyattır.
* Halkiçindeyetişmişozanlarınicraettiğibiredebiyattır,temelindesözlübirgelenekvardır.
* Dilisadedir.Dörtlükveyarımkafiyeesaslıdır.Heceölçüsükullanılmıştır.
* Türkhalkedebiyatında,halkındertleri,sevinçleri,hertürlüduygularıişlenmiştir.
* Koşma,destan,semai,varsağı,mâni,türkügibiçeşitlinazımşekillerivardır.
* KendiarasındaÂşıkTarzı,Anonim,Dinî-TasavvufiHalkEdebiyatıolmaküzereüçeayrılır.
DivanŞiirinin(KlasikEdebiyat)Özellikleri
* 13.yüzyıldagelişmeyebaşlamış,19.yüzyılınsonlarınakadarsürmüştür.
* Şairlerşiirlerini“divan”adınıverdikleribirkitaptatopladıklarıiçinbuedebiyata“divanedebiyatı”denir.
* Arapça-Farsçakelimevetamlamalarlayüklü,ağır,sanatlıbirdilkullanılmıştır.
* Ölçüolarakaruzölçüsü,nazımbirimiolarakgenelliklebeyitkullanılmıştır.
* Şiirlerdetamvezenginuyakkullanılmıştır.
* Anlatılanşeydeğil,anlatışbiçimiönplandadır.
* Duyguvedüşüncelermazmundenilenkavramlarlaanlatılmıştır.
* BudönemdeverileneserlerdeArapalfabesietkiliolmuştur.
*Çoğunluklaaşk,kadınaövgü,din,ahlak,tasavvufkonularıişlenmiştir.
3.BatıEtkisindeGelişenTürkEdebiyatı
Batıkültürününetkisiyleoluşanbuedebîdönem, XIX. yüzyılda başlayıp günümüzekadardevametmiştir. BatıEtkisindeGelişenTürkEdebiyatı;TanzimatEdebiyatı,Servetifünun Edebiyatı,FecriatiEdebiyatı,
MillîEdebiyatveCumhuriyetEdebiyatışeklindedönemlereayrılır.
1. TanzimatEdebiyatı
* 1860’tailközelgazeteninçıkarılmasıylabudönembaşlar.
* Batılıtarzdailkeserlerbudönemdeortayaçıkmıştır.
* Divanedebiyatındaki“bölümbütünlüğüne”karşılık“konubütünlüğüne”önemvermişlerdir.
* Tanzimat 1.Dönem sanatçıları, 2.Dönem sanatçılarına göre daha toplumcu bir çizgidedir.
2. ServetifünunEdebiyatı
* “Sanatiçinsanat”ilkesinebağlıdırlar.
* Cümlenindizeyadabeyittetamamlanmasıkuralınıyıkmışlar,cümleyiözgürlüğünekavuşturmuşlardır.
* Aruzundizelerüzerindekiegemenliğiniyıkarakbirşiirdebirdençokkalıbayervermişlerdir.
* Döneminsiyasalbaskılarınedeniylekapalı,bireycibirşiireyönelmişlerdir.
* Şiirdeilkdefabudönemdekonubütünlüğüsağlanmıştır.
3. FecriatiEdebiyatı
* Fransızedebiyatınıörnekalmışlardır.
* Sanatanlayışları,dilveüslupyönündenServetifünun’abenzer.
* Şiirlerindeağır,süslübirdilkullanmışlardır.
* Şiirlerindearuzölçüsünükullanmışlardır.
* Aşkvedoğa,şiirlerindeişledikleribaşlıcakonulardır.
4. Millî Edebiyat
* AnadoluveAnadoluhalkıbudönemsanatçılarınınbirçokeserindeyeralmıştır.
* Bu dönem toplumsal özellik göstermiş, sanatçılar hem dönemine ayna tutmuş hem de yaşanılan toplumsal sorunlara çözüm yolları göstermişlerdir.
* Batı taklitçiliğinden kaçınarak millî konulara yönelme, yeni ve millî bir edebiyat ortaya koyma amacı güdülmüştür.
* “Toplumiçinsanat”anlayışınısavunansanatçılar;Türkçeyibilimvesanatdilihâlinegetirme,dilbilinciyoluyla millî bilinç oluşturma, halk kültürüne yönelme ve halkı eğitme gibi amaçlar güderek dilde sadeleşmeye gitmişlerdir.
5. CumhuriyetDönemiTürkEdebiyatı
* 1923’ten1940’akadardevamedendönemdeKurtuluşSavaşı’nınyarattığıbirliğin,yapılaninkılaplarve reformların etkisiyle sanatçılar “memleket edebiyatı” anlayışıyla Anadolu’ya yönelmişlerdir.
* 1930’luve1940’lıyıllardayeniakımlarvetopluluklaroluşmuştur:YediMeşaleciler,BirinciYeniciler (Garipçiler), Maviciler, İkinci Yeniciler, Toplumsal Gerçekçiler gibi.
* Cumhuriyet Dönemi eserlerinde öz Türkçecilik anlayışının da etkisiyle genel olarak açık ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır.
* Anadolu;doğalgüzellikleri,insanı,sosyalhayatıvefolkloruylaedebîeserlereyansımış,Türktarihive Atatürk’leilgilikonularağırlıkkazanmış,1940’lıyıllardansonraisebireyselduyguvesorunlardaelealınmıştır.
* Romanvehikâyelerdetoplumsalvekültürelfarklılıklar,ülkevetoplumsorunları,KurtuluşSavaşı,
eski-yeniçatışması,köyvekasabainsanınçelişkileri,tarihîkonular,yanlışBatılılaşmakonularıağırlıkla işlenmiştir.
TÜRKÇENİNTARİHÎGELİŞİMİ
ESKİTÜRKÇEDÖNEMİ(5-13.yy.)
Budönem,Türkçeninbelgelerleizlenebildiğidönemdir.
BudönemeKöktürk-UygurTürkçesiDönemitanımlamasınıyapanlardavardır.
TürklerinİslamiyetöncesieserleriileMüslümanolduktansonrakiilkeserleribudönemdeverilmiştir.
EskiTürkçe,üçaltdönemeayrılmaktadır.BirincidönemKöktürkTürkçesi,ikincidönemUygur Türkçesi ve üçüncü dönem Karahanlı Türkçesi’dir.
Köktürk Devletinin 552 yılında kurulmasıyla başlayan bu dönem, 745 yılında Uygurların bu devleti yıkmasıyla sona erer.
Köktürk döneminde üç önemli eser, bırakılmıştır. Türklerin İslam öncesi dikilen ve Köktürk Yazıtları olarak anılan bu anıtlar, bugünkü Moğalistan’da Orhun Irmağı kıyısında dikilmiş oldukları için Orhun Yazıtları, Orhun Abideleri olarak da bilinmektedir.
Köktürk Yazıtlarının birincisi, 724-726 yıllarında dikilen Vezir Bilge Tonyukuk Yazıtı; ikincisi 731 yılında savaşırken ölen Köl Tigin’in adına ağabeyi Bilge Kağan tarafından 732’de diktirilen Köl Tigin Yazıtı; üçüncüsü ise 734 yılında ölen Bilge Kağan için 735’te dikilen Bilge Kağan Yazıtı’dır.
Bu yazıtlarda; Türklerle Çinliler arasındaki mücadele, devleti derleyip toplayanlarla, yıkanların özellikleri,ayaktakalabilmek içinneleryapılması gerektiği gibikonular,sonderecesanatlı,heyecanlı, heybetli ve kağana yaraşır bir üslupla anlatılmıştır.
2. UygurTürkçesi(8-13.yy.)
Uygurlar Türklere yeni bir medeniyet dairesinin kapılarını açmakla birlikte Uygur Türkçesi, Köktürk Türkçesinin devamı niteliğindedir.
Uygurlar,745yılındaKöktürkDevleti’niyıkıpbağımsızUygurDevleti’nikurmuşlardır.
UygurhanıBögüKağan,Manihaizmidevletdiniolarakkabuletmiştir.
DolayısıylaeserlerdahaçokBudizmveManidinleriyleilgilitercümeveteliflerdenoluşmaktadır.
1. AltunYaruk(AltınIşık)
700sayfalıkbüyükbireserolanAltunYaruk,Budizmiçinkutsalbirkitaptırvedinadamlarının menkıbelerini anlatır.
2. IrkBitig(Fal Kitabı)
Köktürkharfleriyleyazılmışbirfalkitabıdır.
3. KalyanamKarailePapamKara(İyiDüşünceliveKötüDüşünceliPrens)
Bueser,ikikardeşarasındageçenbirmenkıbeyihikâyeeder.
4. SekizYükmek(SekizYığın)
Budizm’inesaslarınıanlatanönemlibireserdir.
3. KarahanlıTürkçesi(10-13.yy.)
KarahanlıDevleti,DoğuTürkistan’da9-12.yüzyıllararasındahükümsürmüştür.
Hakaniye Türkçesi olarak da anılan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesine yakın olmakla birlikte Karahanlı Devleti Hakanı Satuk Buğra Han’ın tahta geçerek İslamiyet’i devletin dini olarak kabul etmesiyle Arap ve Fars dillerinin etkisi altında kalmıştır.
KöktürkveUygurTürkçelerinindevamıniteliğindekiKarahanlıTürkçesiilegünümüzekadarulaşabilen eserler, Türk dilinin önemli şaheserleridir.
1. KutadguBilig
Türk dilinin önemli şaheserlerinden ve araştırma kaynaklarından biri olan Kutadgu Bilig (Kutlu olma bilgisi) BalasagunluYusuf Has Hâcib tarafından kaleme alınmış ve 1069-1070 yılında tamamlanmıştır.
2. DivânuLugati’t-Türk
Kâşgarlı Mahmud tarafından 1070-1072 tarihleriarasında yazılan ve Bağdat halifesine sunulan eser, Türk Dilinin Sözlüğü anlamına gelmektedir.
Eser,AraplaraTürkçeyiöğretmekamacıylabirTürkçe-ArapçasözlükniteliğindeArapçaolarakkaleme alınmıştır.
3. Atabetü’l-Hakâyık
Atabetü’l-Hakâyık,gerçeklerineşiğianlamınagelmektedir.YüknekliEdibAhmedtarafından12. yüzyılda yazılmıştır.
4. Divân-ıHikmet
Yesevîlik tarikatının kurucusu ve Türk dünyasının İslamlaşmasında önemli rol oynayan Hoca Ahmed Yesevî tarafından kaleme alınmıştır.
ORTATÜRKÇEDÖNEMİ(13-15.yy.)
13.yüzyılakadar,Türklerinyayıldığıcoğrafyadabirçokağzınkonuşulmasınarağmen,Hakâniye (Karahanlı) Türkçesine dayanan tek bir yazı dili kullanılmaktaydı.
Türkçe,buyüzyıldanitibarenKuzeyveDoğuTürkçesiileBatıTürkçesiayrımıylaelealınmaktadır.
Türkçebudönemdebirdenfazlayazıdiliilekarşımızaçıkmaktadır.
Karahanlı Türkçesi ile daha sonra gelişen Kuzey, Doğu ve Batı Türkçeleri arasında geçişi sağlayan Harezm Türkçesi, taşıdığı ortak özellikler sebebiyle, bu döneme Orta Türkçe denilmesinin en önemli dayanak noktasını oluşturmuştur.
Batı Türkçesini konuşan Oğuz Türkleri, Orta Asya’dan koparak batıya doğru göçmüşler, Hazar Denizi’nin batısı ve güneyi ile Anadolu’ya yerleşmişlerdir.
Kuzeydoğu Türkçesi ise Türkistan’da, Hazar ve Karadeniz’in kuzeyindeki Kıpçak Türkleri ile Maveraünnehir’deki Türkler tarafından kullanılmıştır.
Kuzey ve doğu Türkçesi, 13. ve 14.yüzyıllar arasında, Eski Türkçenin devamı niteliğinde tek bir yazı dili olarak varlığını sürdürmüş, 15. yüzyıldan itibaren Kuzey ve Doğu Türkçesi olarak ikiyeayrılmıştır. Bu iki kol, iki farklı yazı dili kullanmaya devam etmiştir
KuzeyTürkçesi
Yakın zamanlara kadar devam eden Kuzey Türkçesi, Kıpçak Türkçesi olarak nitelenmektedir. Kıpçak Türkleri, Hazar Denizi ve Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru yayılmışlardır.
Kuzey Türkçesiyle yazılmış eserlerden Codex Cumanicus (1303), Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Kıpçak Türklerinden, Hıristiyan misyonerler ve tüccarlar tarafından yapılmış derlemelerden oluşmaktadır.
Esergünlükkonuşmadilindenörneklervesözlükbulundurmasıbakımındanönemlidir.
EnönemlieserlerMemlükKıpçakTürkçesindenverilmiştir.
HusrevüŞîrîn(Kutb)veKitabGülistanbi’tTürkî(Seyf-iSarayî)budönemeaitönemli eserlerdir.
Günümüzde,KıpçakTürkçesinindevamıolarakKazak,Kırgız,TatarTürkçelerisayılabilir.
DoğuTürkçesi
HarezmTürkçesinindevamı niteliğini taşıyan DoğuTürkçesi 15. yüzyılda (Timur)başlamış, yerini20. yüzyılda Yeni Uygur Türkçesi ve Özbek Türkçesine bırakmıştır.
Çağatay Türkçesi olarak da adlandırılan Doğu Türkçesi, beş yüz yıllık bir süre içinde geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.
Bu dönemin en büyük temsilcilerinden biri Ali Şir Nevai’dir. Nevai Mecâlisü’n-Nefâis (Nefis Meclisler), Muhakemetü’l-Lügateyn (İki Dilin Karşılaştırılması) adlı eserlerini kaleme almıştır.
Yine bu dönemde Babür Şah, Babürname (Babür’ün Hatıraları)’yi; bir diğer önemli isim Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Türkî (Türk Şeceresi), Şecere-i Terâkime (Türkmen Şeceresi)’yi ve Hüseyin Baykara Sultan Hüseyin Baykara Divanı adlı eserini kaleme almıştır.
BatıTürkçesi
Buyazıdili12.yüzyılınsonlarındanitibarenoluşmayabaşlamıştır.13.yüzyılınikinciyarısındanitibaren eserlerini günümüze kadar sürdürmüştür.
Oğuz Türklerinin yurt tuttuğu Hazar Denizi’nin batısı ve güneyi, Kuzey ve Güney Azerbaycan, Türkmenistan,Irak,Suriye,Balkanlar,AdalarveAnadolucoğrafyasındahâkimiyetinisürdürenbuyazı dili Oğuz Türkçesi olarak da adlandırılmaktadır.
Batı Türkçesinin içinde saha bakımından iki farklı daire ortaya çıkmıştır. Azeri sahası Doğu Anadolu’yuda kapsayanbirdaireoluştururken,diğerdairedaha batıdakalanRumeli’yidekapsamakla birlikte Osmanlı sahasında oluşmuştur. Tek bir yazıdiline uzun süre bağlıkalan bu iki dairenin farkı, konuşma dilinde küçük ayrılıklar olarak şekillenmiştir.
Günümüzde Batı Türkçesinin Azeri Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Türkmen Türkçesi olmak üzere dört kolu vardır.
BatıTürkçesininönemlikoluolanTürkiyeTürkçesi,13.yüzyıldangünümüzekadarAnadolusahasında çeşitli dönemlerden geçmiştir.
AnadoluileRumelibölgesindeOğuzağzınadayalıbiryazıdilininoluştuğu,13-15.yüzyıllararasınıiçine alan dönemin diline Eski Anadolu Türkçesi denmektedir.
BuTürkçe,sırasıylaAnadoluSelçukluDevleti’ninsonyılları,AnadoluBeylikleriveOsmanlı Devleti’nin ilk yılları olmak üzere üç ayrı dönemle varlığını sürdürmüştür.
OSMANLITÜRKÇESİ(15-20.yy.)
OsmanlıTürkçesi,Osmanlı’nınetkisialtındabulunanKırım,Irak,Suriye,Adalar,RumeliveKuzey Afrika’da kullanılan Türk yazı dilidir.
15.yüzyıldan20.yüzyılakadarTürkdilininveedebiyatınınklasikeserlerininverildiğidönemdir.
OsmanlıTürkçesi,EskiAnadoluTürkçesininbazıözelliklerinistandartlaştırırkenArapveFars dillerinden unsurlarla ağırlaşan bir yazı dili hâline gelmiştir.
TÜRKİYETÜRKÇESİ(ÇAĞDAŞTÜRKİYETÜRKÇESİ)
BatıTürkçesininulaştığısonşekliveTürkiyeCumhuriyeti’ninyazıdiliTürkiyeTürkçesidir.
Anadolu,Balkanlar,Avrupaülkeleri,Adalar,Irak,SuriyeveKıbrıs’takonuşulmaktadır.
Türkiye Türkçesinin başlangıcı olarak Millî Edebiyat Dönemi’nde ortaya konan Yeni Lisan Hareketikabul edilmektedir.
II. Meşrutiyet(1908) ile TürkiyeCumhuriyeti (1923) arasındageçensürede çeşitli fikir akımları kendini göstermiştir.
Bunlardanmilliyetçilikdildeveedebiyatanlayışındaağırbasmıştır.
Yeni LisanHareketi, yazıdiliylekonuşma dilinibirbirineyaklaştırmış,yazıdilini İstanbul ağzını esas alarak millî bir tabana yeniden oturtmuştur.
MillîEdebiyatakımıylabirliktebirçokroman,hikâye,şiirvetiyatroeseriTürkedebiyatına kazandırılmıştır.
CumhuriyetDönemi’ndebueserlerinsayısıgittikçeartmışveartmayadevametmektedir.
TürkdiliaçısındanönemlideğişimlerAtatürkdönemindeyapılmıştır.
Türkiye Türkçesi döneminde ilk yapılan değişiklik 1928 yılında, Latin harflerine dayanan yeni Türk alfabesinin kullanılmaya başlanmasıdır.
Atatürk,12Temmuz1932tarihindeTürkDiliTetkikCemiyeti’ninkurulmasınagidenyoluaçar. Kurumunadı1934’teTürkDiliAraştırmaKurumu,1936’dadaTürkDilKurumuolarakdeğiştirilmiştir
TÜRKLERİNKULLANDIĞIALFABELER
Kök Türk alfabesi,İslamiyet’in kabulünden önceki yazılı dönemde kullanılan ilk alfabedir. Orhun Nehri civarındadikili taşlarda ve mezar taşlarındakullanılan metinlerde rastlananbualfabemillîalfabemizdir. Dört ünlü ve otuz dört ünsüz olmak üzere otuz sekiz harften oluşan Kök Türk alfabesi hem yukarıdan aşağı hem de sağdan sola doğru yazılabilmektedir. Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan kitabeleri oldukça önemlidir. Bu kitabelere Orhun Abideleri de denir.
Uygur alfabesi,Kök Türk alfabesinden sonra Uygurların kullandığı alfabedir. Dördü ünlü ve on dördü ünsüzolmaküzeretoplamonsekizharftenoluşanbualfabeIX.yüzyıldanXV.yüzyılakadarkullanılmıştır. Bu alfabe ile daha çok dinî nitelikli eserler yazılmıştır.
Arapalfabesi,Türklerinİslamiyet’ikabulüylebirlikte XI.yüzyıldanitibarenkullandıklarıalfabedir.Sağ dan sola doğru yazılan bu alfabe ile Türk–İslam tarihinde birçok eser verilmiştir.
Kiril alfabesi,Slavlar için IX. yüzyılda düzenlenmiş bir alfabedir. Sovyetler Birliği yönetimi altında yaşayan Türk cumhuriyetlerinde 1937 yılından itibaren bu alfabe kullanılmıştır.
Latin alfabesi,Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra 1 Kasım 1928’den itibaren kullanılan yirmi dokuz harflik bir alfabedir.
İndirmek için aşağıdaki linke tıklayın.
10TDE1. ÜNİTEözet24-25
Yukarıdaki özet Beşgen Yayıncılık tarafından hazırlanan 10.Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı ders kitabına göre hazırlanmıştır.
