Türklerde yazının kullanılmaya başladığı dönemdir. Bu dönemde sözlü edebiyat dönemi sona ermiştir. Bu dönem eserleri Göktürk ve Uygurlara aittir. Göktürkler Orhun Yazıtlarını taşlar üzerine yazmışlar, Uygurlar da Yenisey Yazıtlarını ve birkaç metni yazmışlardır. Yazılı edebiyat dönemi eserleri iki grupta toplanır. Bunlar:
1.Göktürk Yazıtları:
Bu kitabeler, Göktürklerin ünlü kağanı Bilge Kağan döneminden kalan yazılı taşlardır. Bu taşlara bengü(sonsuz) taş da denmektedir. Bu yazıtlarda Göktürk kağanları yazılan sözlerin sonsuza kadar kalmasını istemişler, Türk milletinin yazılanlardan ders almasını istemişlerdir. Göktürk yazıtları Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı ve gelenekleri hakkında bize önemli bilgiler vermektedir. Bu yazıtlar Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Orhun yazıtları olarak da bilinen bu yazıtların en önemlileri şunlardır:
Tonyukuk Anıtı
724-726 yılları arasında dikilen bu anıtı yazdıran Bilge Tonyukuk’tur. Bu kitabede Türk ulusunun Çin esaretinden kurtuluşu ve İlteriş Kağan zamanında Göktürklerin Oğuzlar, Kırgızlar ve Çinlilerle yaptığı savaşlar anlatılmaktadır. Tonyukuk başvezirdir, büyük bir siyasetçidir. Bu anıtta sade ve sanatsız bir anlatım vardır, halk dili kullanılmıştır. Atasözlerine sıkça yer verilmiştir. Milletin ders alması için öğütlerde bulunmuştur.
Kül Tigin Anıtı
Kül Tigin Anıtı:
Bilge Kağan, kardeşi Kül Tigin’in ölümü üzerine bu anıtı diktirmiştir. Yolluğ Tigin tarafından yazılan anıt 732 yılında dikilmiştir. Bu anıtta Kül Tigin’in ölümü ve yas töreni anlatılmıştır. Göktürk tarihine ait olaylar Bilge Kağan’ın ağzından aktarılmış, birlik ve bütünlük mesajı verilmiştir.
Aşağıda Kültigin Anıtı‘ndan örnek bir paragraf verilmiştir. Burada metnin özgün hali, Latin alfabesiyle yazılışı ve günümüz Türkçesi verilmiştir.
Kül Tigin Yazıtı
Bilge Kağan Anıtı
Bilge Kağan adına oğlu Tengri Kağan tarafından yaptırılmıştır. Olaylar , Bilge Kağan’ın ağzından aktarılmıştır. Bilge Kağan döneminde yaşananlardan, Türk törelerinden, ve Bilge Kağan’ın milleti için yaptığı fedakarlıklardan bahsedilir. 735 tarihinde dikilen bu anıt Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır.
Göktürk Yazıtlarının Önemi:
- Bu abideler Türkçenin yazılı en eski kaynağıdır.
- Türklerin ilk alfabesi bu yazıtlarda kullanılmıştır.
- Türk adının geçtiği ilk Türkçe metindir.
- Türkçenin kuralları ile ilk bilgiye de buradan ulaşmaktayız.
- Türk tarihine ışık tutan önemli belgelerdir.
- Türkün ahlak ve karakterinin anlatılması bakımlarından da önemlidir.
- Türk tarihi hakkında bilgi veren ilk Türkçe yazılı kaynaktır.
- Türk töresinin, medeniyetinin ve kültürünün yazılı belgesidir.
- Türk hitabet sanatının erişilmez bir şaheseridir.
- Yalın ve keskin bir üslup kullanılmıştır.
- Türk yazı dilinin başlangıcının bilinmeyen dönemlere kadar gittiğinin delilidir.
Göktürk Yazıtları nasıl bulundu ve okundu?
Rus Türkolog William Radloff yazıtların bulunduğu bölgelerde incelemelerde bulunmuş ve böylece yazıtların okunma süreci hızlanmıştır. Danimarkalı Türkolog William Thomsen 1893 yılında alfabeyi çözmüş ve yazıtları okumuştur.
Göktürk Alfabesi:
38 harflidir. 4 sesli, 9 birleşik, 25 de sessiz harften oluşmaktadır. Her ünlü harf Türkçenin sekiz temel ünlüsünden ikisini karşılamıştır. Göktürk yazısında a/e için bir harf, ı/i için bir harf, o/u için bir harf ve ö/ü için bir harf kullanılmıştır. Bu alfabenin eski Türk damgalarından doğduğu sanılıyor. Köktürk Yazıtları, runik yazı diye tabir edilen bir yazıyla oluşturulmuştur.
Runik yazı; Etrüskler, Macarlar, Türkler ve İskandinav halkları tarafından çoklukla İlk Çağ’da kullanılmış bir yazı sistemidir.
Kül Tigin ve Bilge Kağan anıtlarında metinler, yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve satırlar sağdan sola doğru dizilmiştir.
Gök Türk Alfabesi
Göktürk Yazıtlarının Bulunduğu Coğrafya:
Orhun Yazıtları, Moğolistan’ın kuzeyinde, Baykal gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır. Tonyukuk Anıtı ise, Kül Tigin ve Bilge Kağan anıtlarından 360 km uzaklıktaki Tolo Irmağı’nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto bölgesindedir.
2. Uygur Metinleri:
Uygurlar tarafından oluşturulan bu metinler taş ve kağıtlar üzerine yazılmıştır. Uygur yazıtları (Yenisey Yazıtları) çoğunlukla mezar taşı olarak dikilmiştir. Taşlar üzerine yazılan beş on satırlık yazılar sade abartısız bir dille yazılmıştır.
Uygurlara ait kitabelerden ilki Uygurların ikinci kağanı Moyunçur adına dikilmiştir. Moğolistan’dadır.
Uygurların ikinci devresinde, eserler Soğd alfabesiyle verilmiştir. Maniheizm’i kabul eden Uygurlar Soğdların yazısı kullanmıştır. Uygurların 840 yılında yerleşik hayata geçmesiyle Türkçeye yabancı kelimeler girmiş ve dil yalınlığını kaybetmiştir. Bu dönem eserlerinde Budizm ve Mahiheizm dinlerine ait eserler ağırlıktadır. Dini konulu bu eserler şunlardır:
Altun Yaruk (Altın Işık):
Budizm’in kutsal kitabıdır. 700 sayfadan oluşan bu eserde Budizm’in felsefesi ve din adamlarının hayatları anlatılmıştır.
Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın):
Budizm’in inancı anlatılır.
Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi:
İyi düşünceli prens ile kötü düşünceli prensin öyküsüdür. İki kardeş arasında geçeni hoşgörüyü ve affetmeyi öğüt veren bir hikayedir. Budizm inançları anlatılır.
Irk Bitig:
Fal kitabıdır. Mani dinine aittir. Köktürk alfabesiyle yazılmıştır.
Maniheizmi benimsemiş Uygurlar Dönemine ait bir metinde adı geçen Arpın Çur Tigin, bilinen ilk Türk şairidir.
Yazılı Edebiyat Dönemini dosya olarak indirmek için aşağıdaki linke tıklayınız.
Ayrıca Bakınız:
