DENEME
Montaigne’in Denemeleri sık sık okuduğum kitaplardandır. Gecenin geç vakiderinde konuşacak birini aradığım zaman Denemeleri açar, Montaigne ile konuşmağa başlarım. Onda kendisinden söz ederken bizden söz eden, bizi dinlemeğe hazırlanan bir hal vardır. Havanın yağışlı veya güneşli olduğuna göre inanışları da başkalaşan bu iklim adamı hayatının en tadı yıllarını Perigod’daki şatosunun bahçesinde yürüyüşün tadını çıkararak, hayale dalmakla, basık tavanlı kitap odasına kapanarak, zevk içinde Denemeleri’ni yazmakla geçirmiştir.
Ne zaman Denemeleri okumaya başlasam Montaigne’in masası üzerine eğdiği başını kaldırarak, yüzyılların sisleri arasından, uykulu zeki gözleriyle bana baktığını görür gibi olurum. Okuma bir konuşmaya döner.
Montaigne ile gene tadı tadı konuşuyorum. Nasıl oldu bilmem, gözlerim Essais (Denemeler) kelimesine takılıverdi.
İnsan her gördüğü şeyi her zaman görmüyor. Şu satırları yazdığım sırada, arkamda kitaplığın üstünde duran vazoyu hayalimde canlandırmak istedim. Ne biçim şeydi o vazo? Rengi, çizgileri nasıldı? Hatırlayamadım. Sorular zihnimde uzayıp gittikçe, oradaki vazonun varlığından bile şüpheye başladım. Çevremizden kayboldukları zaman yokluklarını ansızın hissedecek kadar bizden olan, yaşayışımıza karışan şeyleri bile çok defa görmekten uzağız. Ama bazı anılarımız olur, bilinmez nasıl, bilinmez niçin, gördüğümüz halde görmediğimiz bir şeyi göreceğimiz tutar ve bütün düşüncelerimiz onunla dolar.
Görmeden gördüğümüz şeyler gibi, dikkatimizi çekmeden bizi düşündürmeden
kullandığımız kelimeler de vardır. İşte “deneme” kelimesi benim için bu kelimelerden biri oldu, dikkatimi ısrarla çekti, ilkin bana yaklaşır gibi oldu, sonra uzaklaşarak kafamdaki bir çok kitapların kapağında gezindi durdu.
Zaman zaman okuyor, zaman zaman düşünüyorum.
Deneme kelimesini, yeni bir edebiyat türüne ilk defa ad olarak koyan Montaigne olmuştur. Bu ad koymaya tarih olarak 15 7 1 yılının Mart ayını gösterenler bile vardır. Burada Deneme, yeni bir edebiyat türünü deneme anlamına gelmektedir. Ama bu yeni edebiyat türünü öbür edebiyat türlerinden ayıran sınırlar nedir? Kim bilir cevap belki de o arkadaş kitabın içindedir.
Montaigne’in türlü konular üzerindeki düşünceleri gözden geçirilirse bu düşünceleri, hiç bir plâna uymadan, hiç bir şeyi isbata kalkışmadan, insanı ahlâklaştırmak yoluna sapmadan, s ırf düşünmekten zevk aldığı, bu zevki de bize tattırmak istediği için yazdığı anlaşılır. Denemeler’in konusu bütün hayattır, hayat tecrübeleridir. Bu tecrübeler insan ruhu üzerine eğilen, gördüğünü -gördüğü acı da olsa- tatlı bir dille soyut sözlere düşmeden delilsiz isbatsız anlatan, görgülü bir adamın hayatından derlenmiştir. Montaigne kitabının başında: “Okuyucu, kitabımın konusu benim!” demiyor mu? Başka bir yerinde de “Herkes önüne bakar, ben içime
bakarım: benim işim yalnız kendimledir: hep kendimi gözden geçiririm, kendimi yoklarım.” diyerek gene kendinden söz etmiyor mu? Ama aldanmayalım, o istediği kadar kendisini anlatsın, kitabının konusu sadece insandır. Denemeleri ebedileştiren şey dilinin canlılığı, raksedişi içinde “her birimizin bir köşesine dokunduğu” içindir. Deneme tarzının, derin bir insanlık duygusunu, ergin bir insanlık bilgisini gerektirdiğini gene Montaigne’den anlıyorum.
Deneme, makale gibi belli bir fikri kesin bir sonuca bağlamaz. Bir felsefe incelemesi gibi, bir doktrinin boyunduruğu altında solumaz. Atacağı adımı hesaplamaz. İşte Apologie de Raimond Sebond’u okuyorum. Montaigne bu parçada sıkıyor. Sürüklemiyor. Gide’in belki de hakkı var: Montaigne burada sürüklemiyorsa belki de o serseri ve kayıtsız düşüncesini bir yeni doktrin uğrunda zorluyor, belli bir hedefe yöneltiyor, kompozisyona büyük bir dikkat gösteriyor da ondan! Bu parçanın yazarına zevk vermeden yazıldığını da bize zevk vermeyişinden anlıyoruz. Kitapta deneme karakterinden uzaklaşan tek parça bu görünüyor.
Montaigne’den başka, başta Bacon olmak üzere bir çok filozof, edebiyatçı, düşündürücü kitaplarını bu kelime ile adlandırdılar. Ama hiçbiri onun gibi, insan ruhunu soğutmadan bütün sıcaklığı içinde, tabiat kadar tabii olan renkli bir dille bize tanıtmasını bilmemiştir. Hele deneme adı altında kendini tanıtan bazı eserlerin eleştiri yazılarından ibaret olduğunu düşününce, denemenin ne kadar akıcı, tanımı ne kadar güç tarz olduğunu kabul etmemek elden gelmiyor. Bazı filozofların iddialı eserlerine deneme demeleri de bana, sadece alçakgönüllüğü denediklerini anlatıyor.
Okuyuşumu ara sıra keserek böyle düşünmeme, tek bir kelime sebep oldu. Gece oldukça ilerlemiş: bir eser vesilesiyle kendi ruhumuzun hikâyesini anlatan impressionniste eleştiriyle, deneme arasındaki farkı, A. Gide’in Prétéxtes’leri gibi eserlere hangi etiketin gittiğini de bir başkası düşünsün.
İyi geceler, Montaigne!
*Bu yazı yazarın Denemeler adlı kitabında 1972 yılında yayımlanmıştır.
