Gogol, Ölü Canlar isimli eserinde 19. yy. Rus toplumsal yapısına eleştirel bir gönderme yapmıştır. Yazar ülkesindeki çarpıklıkları, uyanık tiplerin cahil ve zavallı alt tabakayı nasıl kendi çıkarları için kullandıklarını anlatmaya çalışmıştır.
Eserimizin başkahramanı Pavel Ivanovich Çiçikov adında fırsatçı bir adamdır. Çiçikov, Rus feodal kanunlarına göre çiftlik sahiplerinin sahip oldukları köle çiftçileri almaya çalışmaktadır. Çiftlik sahipleri çalıştırdıkları bu kölelere karşılık devlete vergi ödemek zorundadırlar.
Çiçikov, bir kasabaya gelerek kendisini varlıklı ve saygın bir adammış gibi takdim eder. Kasabanın ileri gelenleri ile tanışarak onlarla bir müddet gezip tozarak onların güvenini kazanmaya çalışır. Kasaba halkı bu adamın çok zengin ve saygın bir adam olduğunu sanmaktadır.
Çiçikov, çiftlik sahipleri ile görüşerek onların ne kadar ölmüş köleye sahip olduklarını öğrenmeye çalışır. Bu adam ölen köylülerin ölüm belgelerini almaya çalışmaktadır. Bazı çiftlik sahipleri bu durumdan şüphelenmeye başlarlar.
Çiçikov’a neden ölmüş kölelerin ölüm belgesine almak istedğini sorarlar. Çiçikov: “Sizleri devlete boşu boşuna vergi vermekten kurtarıyorum. ” diyerek onları kandırır. Aslında Çiçikov ölüm belgesi olan her köle için devletten para almaktadır.
Çiçikov çiftlik sahibinin birisini kandırıp ölmüş kölelerin ölüm belgesini alır ancak başka bir çiftlik sahibinden de ölen kölelerin ölüm belgesini almak ister. Bu köylü biraz uyanık çıkar ve Çiçikov’u soru yağmuruna tutar. Çiçokov en sonunda zengin bir adamın kızı ile evlenmek istediğini, ancak bu adamın kızını vermek için yüzlerce köle sahibi olmasını şart koştuğunu söyleyerek adamı kandırır.
Bu adamdan da bir sürü ölü can belgesi toplayan Çiçikov çok mutludur, çünkü hem kasaba halkı bu durumdan memnundur hem de Çiçikov mutludur. Halk Çiçikov’a sempati duymakta ve onun Ukrayna’da çiftliğinin olduğunu düşünmektedirler.
Fakat Nozdriev isimli bir toprak sahibi Çiçikov’un bütün yalanlarını ortaya döker. Çünkü Nozdriev, bir defasında Çiçikov ile içki içmiş ve sarhoş iken bazı sırlarına vakıf olmuştur.
Halk olanlara inanamaz. Bazıları Çiçikov’un casus olduğunu bazıları da valinin kızı ile evlenmek için geldiğini söylerler. Çiçikov ise kasabadan kaçarak başka bir macera için yollara koyulur.
Gogol, Ölü Canlar isimli eserinde değişmez bir yaşam gerçeğini, güçlülerin zayıfları bir şekilde kendi menfaatleri doğrultusunda kullanmasını işlemiştir.
