Cümleler dört grupta incelenir.
1. Yüklemine ( yüklemin türüne) göre cümleler:
Cümleler yüklemin fiil veya isim olmasına göre ikiye ayrılır.
a. İsim Cümlesi: Yüklemi bir isim veya isim soylu bir kelimeden oluşan cümlelerdir.
Yeni oturduğum ev dört katlıydı.
Bizi otobüse bindiren, arkadaşımın babasıydı.
Gece gece sokaklarda ayak yalın dolaşan sen miydin?
İstanbul, tarihi binalarla dolu bir şehirdir.
Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır.
b. Fiil Cümlesi:
Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelerdir.
Ben öyle düşünüyorum.
Park eden araba sesleri ve fısıltılı konuşmalar duyuyorum.
Bu kez gerçekten yırtmayı umuyorum.
En çok önemsediği şeyi kaybetmesini istiyorum.
Diğerleri kulenin tepesindebbir cam vitrinde tutuluyor galiba.
Kim ister benimle karşı kıyıya yüzmeyi?
2. Yükleminin Yerine Göre Cümleler:
Yükleminin sonda olup olmamasına göre cümleler ikiye ayrılır.
a. Kurallı (düz) Cümle:
Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.
Eldivenleri maalesef iki günde kirlendi.
Gözlüklü adam kendisine gelen mektubu okurken zil çaldı.
Telefonun piyasaya çıkan son modelinden bir tane sipariş ettim.
Gerilim dolu bir dizi bu kanalda başlayacak.
Sarı kaplıcaları sarı yapraklı bir defterdi.
Erkekler için en iyisi budur.
b.Kuralsız (Devrik Cümle):
Yüklemi sonra olmayan cümledir.
Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel olduğunu.
Sana elli defa söyledim onunla iş yapma diye.
En sevdiğim kitaplardır bunlar.
Soğuk havalarda eline krem sürmeyi unutma, derdi anneciğim.
Meşin ciltli bir kitaptı elinde tuttuğu.
Biraz saygı göstermelisin öğretmenlerine karşı.
3. Yapılarına Göre Cümleler:
Temel cümle: Cümlenin yüklemidir. Bu yükleme bağlı kelimeler temel cümleyi oluşturur.
Yan cümle: Temel cümlenin bir ögesi olan, cümlede özne, nesne ve tümleç olarak kullanılan kelime veya kelime grubudur. Yan cümleler fiilimsiden, iç cümleden, ki’li cümle veya şartlı cümleden oluşur.
Yapılarına göre cümleler dörde ayrılır:
a. Basit Cümle:
İçinde yan cümle bulunmayan sadece bir yüklemi olan cümlelerdir.
Yirmi saniyede burada olun.
Serserinin arabası mükemmeldi.
Size danışmaya kadar eşlik edeyim.
Timex marka saatin şu modelini çok güzeldi.
En ünlü firmalar bu fuardaydı.
Şehrin orta yerinde aslan heykelli bir havuz vardı.
b.Birleşik cümle:
İçinde en az bir yan cümle bulunan, bir yüklemi olan cümlelerdir.
Birleşik cümleler dörde ayrilir:
I. Girişik Birleşik Cümle:
Yan cümleciği fiilimsilerden oluşan birleşik cümledir.
Onunla el ele tutuşmak için neleri vermezdim.
Ateş sadece düştüğü yeri değil hepimizi yaktı.
Otelde komilik yapan genç, yirmi üç yaşında polis oldu.
Sobanın kenarında oturan çocukları serseriler dağıttılar.
Kelimelerin ifade edemediklerini bazen bir bakış anlatır.
Sonradan beni tanıyıp fotoğraf çektirmek istediler.
II. İç İçe Birleşik Cümle:
Bir cümlenin başka bir cümle içinde bulunduğu cümledir. Başkasına ait ifade herhangi bir değişikliliğe uğramadan verilir.
Sana : “Oraya bir daha gitme.” dedim.
Müge : “Size daha önce bunu anlatmadım mı?” dedi.
Alma mazlumun ahını çıkar aheste aheste, demişler.
III. ki’li Birleşik Cümle:
Temel cümlenin yan cümleye ki bağlacı ile bağlandığı cümlelerdir. Ki bağlacı ile oluşturulan cümlelerde ki baglacından önceki cümle temel cümle, ki baglacından sonraki cümle yan cümledir.
Duydum ki unutmuşum gözlerimin rengini.
Anladım ki sen bu işin üstesinden gelemeyeceksin.
İnanıyoruz ki siz de bizi anlayacaksınız.
Gördük ki sen uslanmayacaksın.
IV. Şartlı Birleşik Cümle:
Yan cümlenin temel cümleye şart kipiyle bağlandığı bir yan cümlecikle oluşturulan cümlelerdir.
Yedi trenine biberden derse zamanında yetişirsin.
Japon yemeklerine alışkan değilsen miden bozulur.
Bu arabayı 250’de sürebilirsen arabayı bir haftalığına sana vereceğim.
Benim için de bir şarkı söylersen sana minnettar kalırım.
c. Sıralı Cümleler:
Birden fazla cümlenin birbirine virgül veya noktalı virgülle bağlandığı cümlelerdir. Sıralı cümleler ögelerinin ortak olup olmamasına göre ikiye ayrılır:
I. Bağımsız Sıralı Cümle:
Öge ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Lütfen bana kızma, paranı getireceğim.
Arabayla kazaya karışmışsın, cezasını ben ödedim.
Ömer’in doğum günü ne zamandı, biliyor musun?
Dayımın 1994 model Broadway arabasını çaldılar, o da 2000 model Hyundai Accent aldı.
II. Bağımlı Sıralı Cümle:
Birden fazla cümle arasında öge ortaklığı olan cümlelerdir.
İngilizce kitabını yerden aldı, bana verdi.
Paraları aldı, saydı, cebine koydu.
2000’de Ardahan’da doğdu, 2015’te Ardahan’da ortaokulu bitirdi.
Akşamları kitap okurum, test çözerim, televizyon izlerim.
Ateşle oynamakla kalmadın, bir de üstüne benzin döktün.
d. Bağlı Cümleler:
Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçlar bağlandığı cümlelerdir.
Geldiler ve gittiler.
Bizimle gelirsin veya onlarla kalırsın.
Ya bu deveyi güdersin ya bu diyardan gidersin.
Ne dinliyorsun ne de dinleyenlere rahat veriyorsun.
Hem karanlıktan korkuyorsun, hem de korku filmleri izlemeye devam ediyorsun.
Hatalarını tekrarlamıyor; çünkü hatalarından ders çıkarıyor.
Ona elli kez anlattım; fakat bir türlü kendimi ona dinletemedim.
4. Anlamına Göre Cümleler:
a. Olumlu Cümle:
Yüklemde bildirilen işin veya durumun olduğunu veya olacağını anlatan cümlelerdir.
Eski çok sinirli bir insandı.
İş yerindeki pos makineleri bozuldu.
Aldığım bisiklet yirmi bir vitesti.
Bütün kekleri kardeşim yemiş.
Sezgin Bey tanıdığım en beyefendi insanlardan sır.
b. Olumsuz Cümle:
Herhangi bir eylem veya durumun gerçekleşmediğini veya gerçekleşmeyeceğini belirten cümlelerdir.
Sizi asla unutmayacağız.
Okulda müdürden başka kimse yoktu.
Sınıf bugün çok ıssızdı.
Anlaşılan sen güzel sözden anlamayacaksın.
c. Soru Cümlesi:
Cevap almak amacıyla kurulan cümlelerdir.
Okula gitmeden kahvaltı yapar mısınız?
Zili çalan kim?
Ne zamandan beri onunla görüşüyorsun?
Onun sözlerinden ne anladınız?
Not: İçinde soru bildiren kelimeler olan, sonunda soru işareti olup cevap beklenmeyen cümleler gerçek soru cümlesi değil, sözde soru cümlesidir.
Sizin ne kadar dürüst olduğunuzu bilmez miyim efendim?
Cümle çeşitlerini dosya olarak indirmek için aşağıdaki linke tıklayınız.
