Divan Şiiri
Divan şiiri, Anadolu’da 13.yüzyılda başlayıp 19.yüzyılın sonlarına kadar devam eden, Arap ve Fars edebiyatının tesirinde olan, kendine has kuralları olan şiir geleneğidir. Divan edebiyatına; Yüksek Zümre Edebiyatı, Klasik Türk edebiyatı, Eski Türk Edebiyatı, Osmanlı Türk Edebiyatı gibi adlar verilmiştir.
Divan Şiirinin Genel Özellikleri:
Divan şiirinin en önemli konusu aşktır. Ayrılık, hasret, güzellik, din-tasavvuf, birtakım erdemler ve tabiatı konularında da şiirler yazılmıştır.
Divan şiirinde en çok beyit nazım birimi beyittir. Bunun yanında dörtlük, bent nazım birimleri de kullanılmıştır.
Şiirler aruz ölçüsüyle yazılmış, tam ve zengin kafiye kullanılmıştır.
Bütün güzelliği değil, parça (beyit, bent) güzelliğine önem verilir. Anlam beyitte başlar ve biter.
Şiirler şekil ve dil olarak Arap ve Fars kültürünü; zevk, zihniyet ve estetik olarak Türk kültürünü yansıtır.
Ortak mazmunlar, konular ve hayaller vardır.
Soyut ve evrensel konular ele alınmıştır.
Şiirler kuralları belirlenmiş nazım şekillerine uyularak yazılır.
Divan şiirinde süslü anlatıma, söz sanatlarına sıkça başvurulmuş, söyleyiş güzelliği amaçlanmıştır.
Divan şiiri yüce, yüksek ve ideal olana yöneliktir.
Divan şiirinin en önemli kaynakları Arap ve İran mitolojileri ve halk hikayeleridir. Kuran-ı Kerim, Hadisler, Hz. Muhammet’in hayatı, evliya menkıbleri, tasavvuf divan şiirinin kaynaklarıdır.
Divan edebiyatında kullanılan nazım şekilleri şunlardır:
- Beyitle kurulan nazım şekilleri:
- Dörtlüklerle kurulan nazım şekilleri:
- Bentlerle kurulan nazım şekilleri:
1. Beyitle kurulan nazım şekilleri:
a.Gazel:
Gazel aşk ve sevgi üzerine sohbet etmektir.
Gazelde lirik konular işlenir. Aşk, sevgi, ayrılık, üzüntü gibi konular işlenir.
Aruz ölçüsüyle yazılan gazellerin nazım birimi beyittir.
Beyit sayısı beş ile on beş arasında değişir.
Kafiye düzeni aa/ba/ca/da… şeklindedir.
Gazelin ilk beytine matla, son beytine makta denir. En güzel beytine beytül gazel ya da şah beyit denir. İlk beyitten sonraki beyte hüsn-i matla, son beyitten önceki beyte hüsn-i makta denir.
Bütün beyitlerinde aynı düşüncenin ele alındığı gazeller yek-ahenk gazel, her beyti öncekinden ustalıklı biçimde söylenen gazellere yek-avaz gazel denir.
Dize ortalarından uyaklı olan gazele musammat gazel denir.
b.Kaside:
Divan edebiyatında daha çok din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla yazılmış şiirlerdir.
Kafiye şeması aa/ba/ca/da… şeklindedir.
Nazım birimi heyit olan kasidenin beyit sayısı 33 ile 99 arasında değişir.
Kasidenin ilk beytine matla, son beytine makta, en güzel beytine beytü’l kasid, şairin mahlasının geçtiği beyte taç beyit denir.
Kasideler altı bölümden oluşur. Bunlar nesib, girizgah, methiye, tegazzül, fahriye ve duadır.
Nesib: Kasideye adını veren bölümdür. Kasideler, nesib bölümünde ele alınan konuya göre kaside-i bahariye, kaside-i ramazaniye gibi isimlerle anılır.
Girizgâh: Nesib bölümü ile methiye bölümünü birleştiren ve methiyeye geçişi hazırlayan bir ya da iki beyitten oluşur.
Methiye: Adına kaside yazılan kişinin övüldüğü bölümdür.
Tegazzül: Kaside ile ay
nı ölçü ve kafiyede yazılan gazel bölümüdür.
Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölümdür.
Dua: Şairin övdüğü kişi için mutluluk, başarı ve uzun ömür dilediği ve Allah’a şükrettiği bölümdür.
Kasideler işledikleri konulara göre tevhit, münacat, naat, methiye ve mersiye gibi türlere ayrılır.
Tevhit: Allah’ın birliğini ve yüceliğini konu alan kasidelerdir.
Münacat: Allah’a yalvarış ve yakarışları konu alan ve Allah’tan yardım istenen kasidelerdir.
Naat: Hazreti Muhammed’i övmek amacıyla yazılan kasidelerdir.
Methiye: Padişah, vezir, şeyhülislam gibi devletin ileri gelenlerini, halifeleri, din veya tarikat büyüklerini övmek için yazılan kasidelerdir.
Hicviye: Bir kimseyi eleştirmek için yazılan kasidelerdir. Bu türün Halk edebiyatındaki karşılığı taşlama, Modern edebiyattaki karşılığı ise yergidir.
Mersiye: Ölen birinin ardından duyulan üzüntü ve kederi anlatmak, ölen kişinin iyiliklerini övmek amacıyla yazılan kasidelerdir. Divan edebiyatındaki mersiyenin Halk edebiyatındaki karşılığı ağıt, İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatındaki karşılığı ise sagudur.
c.Mesnevi:
Beyit nazım birimiyle yazılan nazım biçimidir.
Olay çevresinde gelişen metinlerdendir.
Mesnevilerde olaylar anlatıldığı için beyit sayısına sınır konulmamıştır. Bu sebeple de kafiye şeması aa/bb/cc/dd/… şeklindedir.
Aruz ölçüsünün kısa kalıplarıyla yazılmıştır.
Mesneviler aşk, tasavvuf, savaş, kahramanlık, şehrin güzelliği konularında ve mizahi konularda yazılmıştır.
Aynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye hamse denir.
d.Kıt’a:
Sadece ikinci ve dördüncü dizeleri birbiriyle kafiyeli iki beyitten ibaret nazım biçimidir.
Kıtalarda beyitler arasında anlam birliği bulunur.
Pek çok konuda yazılabilir. Daha çok felsefi ve toplumsal konularda yazılmıştır.
Kafiyelenişi xa xa şeklindedir.
e. Müstezat:
Müstezat, çoğalmış, artmış anlamına gelir. Gazelin özel bir biçimidir.
Uzun dizelere kısa bir dize eklenerek yazılır. Uzun ve kısa dizeler gazel gibi kendi aralarında kafiyelenir.
Kısa dizelere ziyade adı verilir.
Aruz ölçüsünün sadece bir kalıbıyla yazılır.
2. Dörtlüklerle kurulan nazım şekilleri:
a.Rubai:
Rubai dört demektir. Dört dizelik nazım şeklidir. Yani tek dörtlükten oluşur.
Kafiyelenişi aaba şeklindedir.
Daha çok felsefi konular işlenir. Bunun yanında şairler maddi ve manevi aşk anlayışlarını, rindane düşüncelerini de işlemişlerdir.
Rubailerde mahlas kullanılmaz.
Rubailerde belirli aruz kalıpları kullanılır.
Rubailerde tek bir düşüncenin en kısa yoldan, en yoğun bir şekilde anlatılması gerekir.
Rubainin en etkili dizesi üçüncü dizedir.
Türk edebiyatına İran edebiyatından geçmiştir.
b.Tuyuğ:
Tek dörtlükten meydana gelir.
Rubaiye benzer.
Kafiyelenişi aaxa şeklindedir.
Aruz ölçüsünün fâilâtün/fâilâtün/fâilün kalıbı ile yazılır.
Halk edebiyatındaki maninin karşılığıdır.
Şairler, dünya görüşlerini, dini tasavvufi düşüncelerini dile getirmişlerdir. Konu sınırlaması yoktur.
c.Murabba:
Nazım birimi dörtlük olan şiirlerdir.
Felsefi konular ve aşk konusu işlenir.
Murabbanın uyak düzeni şöyledir: aaaa, bbba, ccca…
Bent sayısı 3-6 arasında değişir.
Şarkı
Genellikle aşk, içki, eğlence konularında yazılan çoğunlukla dört dizelik nazım biçimidir.
Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır.
Türk edebiyatına özgü bir nazım şeklidir.
Divan şiirinde bestelenmeye uygun ölçü kalıpları ile yazılmıştır.
Üçüncü dizesine miyan adı verilir. Bu dizenin anlam bakımından daha özlü olmasına dikkat edilir. Dördüncü dizesine ise nakarat denir.
Divan edebiyatında bu türün ilk örneklerini Naili-i Kadim vermiştir. Bu türün en güzel örneklerini Nedim vermiştir.
Kafiye örgüsü abab, cccb, dddb şeklindedir.
Günlük hayat, aşk, sevgi gibi konular işlenir.
3. Bentlerle kurulan nazım şekilleri:
a. Terkib-i bent:
Bentlerle kurulan bir nazım şeklidir.
Kendi içinde alt bentleri vardır.
Bent sayısı 5-15 arasında değişir.
Bentleri bağlayan beyte vasıta beyit denir.
Terkibibentte vasıta beyti her bendin sonunda değişir ve vasıta beyti mutlaka kendi içinde kafiyeli olur. Kafiye şeması aa/ba/ca… şeklindedir.
Terkibibentlerin konusu toplumsal bozukluklar, dalkavukluklar, idarecilerin kötü davranışları, felsefi düşünceler, talihten ve hayattan şikayetlerdir.
b.Terci-i bent:
Şekil bakımından terkibinende benzer.
Vasıta beyti her bendin sonunda tekrarlanır.
Beş on beyitli bentlerden meydana gelir.
Kafiyelenişi aa/ba/ca/da/… şeklindedir.
Çoğunlukla konu olarak Allah’ın varlığı ve kudreti, kainatın sonsuzluğu, insanın bu kudret ve sonsuzluk karşısındaki durumu ve hayattaki zıtlıklar işlenir.
c.Müseddes:
Altı mısralık bentlerden oluşan musammatlardır.
Kafiyelenişi aaaaaa/bbbbba/ccccca/ddddda şeklinde kafiyelenir.
d.Muhammes:
Her bendi beş dizeden oluşan nazım biçimidir.
Bent sayısı 4 ile 5 arasında değişir.
Kafiye düzeni aaaaa/bbbba/cccca şeklindedir.
Hemen her konuda yazılır.
e.Taştir:
Bir gazelin her bir beytindeki mısraları arasına başka bir şair tarafından aynı ölçü ve kafiye ile üçer dizenin eklenmesiyle oluşan şiirlerdir.
Divan şiiri adlı bu yazıyı indirmek için aşağıdaki linke tıklayınız.
