DENEME: Herhangi bir konu üzerinde, yazarın kesin yargılara varmadan şahsi görüş ve düşüncelerini samimi bir üslupla serbestçe kaleme aldığı yazılara deneme denir.
Deneme, Türk edebiyatına Batı edebiyatından geçmiştir.
Deneme bir konuyu tartışan, tanıtan, o konu hakkında belli bir bakış açısıyla insanları ikna etmeye çalışan bir türdür.
Yazar, bu türde herhangi bir konuyu tartışmaya açar veya okuyucuya belli bir bakış açısı kazandırmaya çalışır.
Bu türün ilk temsilcisi Batı edebiyatında 16. yy. sanatçısı olan Fransız yazar Montaigne’dir. Onu İngiliz yazar Bacon ile Fransız yazar Alain takip eder. Montaigne’in tek eseri olan “Denemeler”in yazılışı yirmi yıl sürmüştür. Bu eserde, birey ve
toplumla ilgili her şey (din, kanun, siyaset, âdet, eğitim, felsefe, edebiyat, dil, insanların karakterleri, huyları, tutkuları vb.) ele alınmıştır. Yazar, Orta Çağ’a ait düşünce ve inanç kalıplarının dışına çıkmış, her konu üzerinde yeni baştan düşünmüş; doğaya, hayata, akla uymayan alışkanlıkları ve boş inançları yıkmaya çalışmıştır.
Deneme yazarı kendi kendisiyle konuşur ya da karşısında biri varmış da onunla dertleşiyormuş gibi yazar.
Yazar anlattığını içtenlikle ele alır.
Konu; yazarın bilgisine, görgüsüne, duygusuna ve dünya görüşüne göre şekillenir. Bu nedenle yazarın geniş bir dünya görüşüne, zengin bir edebiyat, sanat ve felsefe kültürüne; açık, özgün ve sürükleyici bir anlatış özelliğine sahip olması bu türde başarılı örnekler vermesini sağlar. Bu tür özellikleri taşıyan yazarların denemeleri okurun genel kültürünü artırır, ona farklı bir dünyanın kapılarını açar, bilmediği düşünce ve duyguları tanıtır.
Türk edebiyatında deneme türü Tanzimat sonrasında Servetifünun Dönemi’nde karşımıza çıkar.
İlk denemeciler arasında Ahmet Haşim, Ahmet Rasim, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ruşen Eşref Ünaydın ve Falih Rıfkı Atay gibi sanatçılar vardır.
Deneme 1940’tan sonra esas özelliklerini yansıtan ürünlerle karşımıza çıkar. Bu türde en başarılı örnekleri Nurullah Ataç, Suut Kemal Yetkin, Sabahattin Eyüboğlu, Salâh Birsel,
Hasan Âli Yücel, Ahmet Hamdi Tanpınar, Necip Fazıl Kısakürek, Mehmet Kaplan, Cemil Meriç, Sezai Karakoç, Melih Cevdet Anday, Oktay Akbal vb. sanatçılar vermişlerdir.
Nurullah Ataç
Başlıca eserleri: Günlerin Getirdiği, Karalama Defteri, Sözden Söze, Ararken, Diyelim, Okuruma Mektuplar, Günce…(deneme); Dil Üzerine Söyleşiler, Söyleşiler (söyleşi)
Cemil Meriç
* Eserlerinde Doğu-Batı arasında kalan Türk aydınının durumunu ele aldı.
* Doğu kültürü, özellikle de Hint kültürü üzerine çalışmalar yaptı.
* Cemil Meriç, erken yaşta kaybettiği gözlerinin ışığını son anına kadar kaleminde aydınlatan, eserlerinde ele aldığı sosyoloji, siyaset, edebiyat, edebiyat tarihi vb. konular
itibarıyla bir fikir adamı, yazar, sosyolog, çevirmen ve edebiyat tarihçisidir.
Başlıca eserleri: Bu Ülke, Mağaradakiler (deneme); Jurnal (günlük); Kırk Ambar, Hint Edebiyatı, Umrandan Uygarlığa, Dünyanın Eşiğinde, Işık Doğudan Gelir, Kültürden İrfana…
Salâh Birsel
*Şiirlerinde halk şiirine yakın bir söyleyişi benimsedi.
*Asıl ününü 1970’lerde peş peşe yayımlanan “denemelerle” kazandı.
*Denemelerinde günlük konuşma dilinde pek az bilinen sözcük ve deyimleri kullandı.
Başlıca eserleri: Dünya İşleri, Haydar Haydar, Köçekçeler, Varduman, Yalelli, Sevdim Seni
Ey İnsan…(şiir); Kahveler Kitabı, Kediler, Yanlış Parmak, Kuşları Örtünmek, Boğaziçi Şıngır
Mıngır (deneme); Hacivat Günlüğü, Aynalar Günlüğü, Yaşlılık Günlüğü (günlük)
Yazar hakkında
