Asıl adı Ömer’dir. İstanbul doğumludur. Arapça ve Farsça dersleri almış, Fransızca da öğrenmiştir. Tuna gazetesinde yayımlanan şiir ve makaleleri okuyucuların beğenisini kazanmıştır.
Tercüman-ı Hakikat gazetesine gönderdiği Kuzu, Şâm-ı Gariban ve Nusaybin Civarında Bir Vadi gibi şiirleri, Naci’nin edebi şahsiyetinin oluşmaya başladığını gösteren başarılı ilk örneklerdir.
1883’te Tercüman-ı Hakikat’in edebi sütununu yönetmeye başlamış, buradaki şiirleri ve Fransızca’dan yaptığı çevirilerle şöhrete kavuşmuştur.
Naci’nin eski tarz gazel yazması, eski edebiyat taraftarlarının onun etrafında toplanmasına sebep oldu.
Ahmet Mithat Efendi gazetede Recaizade Mahmut Ekfrem’in önce Zemzeme mukaddimesini sonra Mulahaza-i Gayr-i Edibane adlı makalesini yayımlayınca Naci gazeteyi terk etti (1885).
1887-1888 yılları arasında okullarda edebiyat ve Farsça dersleri verdi.
Recaizade Mahmut Ekrem Zemzeme ve Takdir-i Elhan’da Naci’nin şiir anlayışını eleştirince Naci, Saadet gazetesinde Demdeme başlığı altında ağır bir cevap verdi.
1887’den itibaren Mecmua-i Muallim’i yayımladı.
Muallim Naci kendi döneminde eski edebiyatı en iyi bilen, klasik tarza bağlı bir şairdir. Ancak yeni tarzda da oldukça başarılı manzumeler yazmıştır.
Onun en önemli yönü şairliğidir. Şiirleri iki grupta ele alınabilir: Divan şiiri geleneğini sürdürenler ve yeni tarzda olanlar.
Eski tarzdaki şiirlerinin önemi geleneği sürdürmek amacıyla yazılmış olmasından ileri gelmektedir. Yeni tarz şiirlerinde ise başarılıdır. Kuzu, Kebuter, Dicle, Feryad, Şam-ı Gariban gibi şiirleri hem şekil hem içerik bakımından yenidir. Naci’nin birçok şiirinde yaşamında özlediği mutluluğu bulamamış yalnız bir insanın hüznü dikkati çeker. Hayal, duygu ve söyleyiş bakımından orijinal buluşları da olmuştur. Şiirleri ve nesirlerinde Türkçe’yi hatasız ve güzel bir şekilde kullanmıştır. Türkçe’yi rahatlıkla aruz veznine uydurmuş, sade bir üslupla şiir yazmıştır.
Naci edebiyatta yenileşmeden ziyade taklitçiliğe karşı çıkmıştır. Edebi eleştirilerinde estetik ve sanat ölçütlerinden çok dil, vezin, belagat ve üslupla meşgul olduğu için kendisine karşı olanlar karşısında biraz zayıf kalmıştır.
Türk dili ve edebiyatının ıslah edilmesini istemiş, Türkçe’ye mal edilmek istenen kelimelerin Türk söyleyişine uydurulması gerektiğini savunmuştur.
Naci vezin ve kafiyeye çok önem vermiş, hece veznine itibar etmemiştir. Aruzu Türkçe söyleyişe uygun hale getirmeye çalışmıştır. Şiirlerinde “kafiye göz içindir” anlayışındadır.
Naci eski edebi zevkin tamamen ortadan kalkması yerine devrin ihtiyaçları doğrultusunda yenileştirilmesi düşüncesindedir.
Eserleri:
A. Şiirleri
1.Musa b.Ebü’l Gazan yahud Hamiyyet: 266 beyitlik bir mesnevidir.
2. Terkib-i Bend-i Muallim Naci: Seksen sekiz beyitlik bir manzumedir.
3. Ateşpare: Daha çok yeni şekillerle yazılmış şiirlerden oluşur. Naci’ye ilk şöhretini sağlayan eserdir.
4. Şerare: Gazel, şarkı, kıta, terbi ve rubailerden oluşur.
5. Füruzan: Eserde yeni bazı manzumeler bulunmakla birlikte çoğu şiir şekil ve içerik bakımından eskidir.
6. Sünbüle: Eserde Fransızca’dan yapılan manzum çevirilerin yanında Doğu ve Batı edebiyatlarından nesir parçaları tercüme edilmiştir.
7. Yadigar-ı Naci: Naci’nin ilk şiirleriyle gazete ve dergi sayfalarında kalmış bazı manzumelerinin derlenmesinden oluşmuştur.
8. Gazi Ertuğrul Bey: 176 beyitlik destan denemesidir.
B. Edebi Eleştirileri ve Sözlük Çalışmaları
1.Muallim: Muallime Naci’nin Tercüman-ı Hakikat gazetesinde yayımlanan bazı makalelerinden oluşmaktadır.
2.Demdeme: Recaizade Mahmut Ekrem’in Zemzeme mukaddimesiyle Takdir-i Elhan’da kendisine yönelttiği eleştirilere karşı Saadet gazetesinde yayımlanmış makalelerinden oluşan tamamlanmamış eseridir.
3. Istılahat-ı Edebiyye: Yazı yazma kuralları ile Türk edebiyatında kullanılan nazım şekilleri ve edebiyat terimlerini açıklayan kitaptır.
4. Lugat-ı Naci: Fetva kelimesine kadar Muallim Naci tarafından yayımlanmış, Naci’nin ölümü üzerine geri kalan kısmı Müstecabizade İsmet tamamlamıştır.
C. Biyografileri
1.Osmanlı Şairleri: Yirmi altı divan şairinin hayat hikayesi anlatılmıştır.
2.Esami: İslam dünyasından 850 şahsiyet hakkında kısa bilgiler veren alfabetik ve ansiklopedik mahiyette bir eserdir.
D. Mektupları
1.Yazmış Bulundum: Naci’nin Ahmet Mithat Efendi’ye gönderdiği on dört mektupla bunlar hakkında yapılan değerlendirmelerden oluşur.
2.Şöyle Böyle: Şeyh Vasfi ile birbirlerine gönderdikleri altı mektuptan oluşur.
3.Mektuplarım: Kime yazdığı belli olmayan yetmiş dokuz mektuptan oluşur.
4.İntikad: Beşir Fuad’ın Victor Hugo adlı eseri dolayısıyla realizm, naturalizm ve tercüme meseleleri hakkında onunla karşılıklı yazılmış yedi mektuptan oluşur.
5. Muhaberat ve Muhaverat: Ahmet Mithat Efendi’yle birbirlerine yazdıkları on bir mektuptan oluşur.
E.Hatıraları
1.Medrese Hatıraları: Bazı beyit, vecize ve fıkralardaki düşüncelere dayanılarak yazılan on yedi bentten oluşur.
2.Yadigar-ı Avni: Naci’nin Yenişehirli Avni ile tanışması anlatılır ve Avni’nin kendisine hediye ettiği Senai’nin Hadikatü’l Hakika adlı manzum eserden on beytin tercümesi yer alır.
3. Ömer’in Çocukluğu: Naci’nin çocukluk hatıralarından oluşur.
F.Tercümeleri
1.Hurde furuş: Farsça bazı şiirlerin tercümesidir.
2.Sanihatü’l Arab: Arap atasözlerinden yapılmış seçmelerin çevirilerinden oluşan eserdir.
3.Therese Raquin: Emile Zola’ya ait romanın yarıya yakın kısmının çevirisidir.
