Selim Nüzhet Gerçek, Servet İskit : İlk ciddi araştırma yapanlar
Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış: Servet İskit
Encümen-i Teftiş ve Muayene: 2.Abdülhamit devrinde kitapların yayımlanmasına izin veren kurum.
Selim Nüzhet Gerçek: “Türk Matbaacılığı 200.yılı münasebetiyle”, “Türk Taş Basmacılığı 1930”.
Taş basması eser→El yazmasıyla matbaaya ait bir eserin arası, yani ara dönem.
Hasan Tevfik Ertuğrul→ “Türk Basını Nasıl Doğdu, Nasıl Gelişti”
Süreyya Oral “Basın Tarihi 2 Cilt”
Ahmet Rasim, bizde ilk defa Türk edebiyatında basın tarihinin önemine değinen ve ilk çalışmaları yapan kişi. Ahmet Rasim basın tarihinin başına Şinasi’yi koyuyor.
Münir Süleyman Çapanoğlu→Basın Tarihimizde Mizah Dergileri
Selim Nüzhet Gerçek ve Servet İskit→Profesyonel anlamda ilk basın tarihçileri
Bülent Varlık→Türkiye Basın Yayın Tarihi Kaynakçası
Vekayi-i Mısriyye→(1827) İlk gazete fakat, Mısır’da çıktığı için kabul edilmemiş.
İlk dergi→Vekayi-i Tıbbi sonra Mecmua-i Fünun
Matbaada basılan ilk Türkçe kitap→Van Kulu Lügati
Şinasi’den sonraki en büyük matbaacı→Ahmet İhsan Tokgöz
Çift dilli gazeteler de var. Türkçe-Ermenice vs.
Bir de Osmanlı coğrafyasının dışına çıkmış gazeteler var.
Namık Kemal’in çıkardığı gazete Mısır’da çıkmış.
Bölge Basın Tarihi: Osmanlı’nın çeşitli bölgelerine yönelik mahalli basın var. Yani bölge basınının tarihi var.
1864’te eyalet sistemi kaldırılıyor, vilayet sistemi getiriliyor. Ege Bölgesi Aydın vilayeti adını alıyor. Merkezi ise İzmir. Bu vilayete İzmir, Aydın, Manisa, Denizli ve Muğla bu vilayete giriyor.
İzmir’de yerleşmiş olan gayri arasında matbaa daha önceleri ortaya çıkıyor.
18.yüzyılın ilk çeyreğinde levantenler matbaa kurup gazete ve dergi çıkarmaya başlıyorlar.
Aydın vilayetine ait ilk matbaa 1868’de kuruluyor. Bizde bölge basınının başlangıcı oluyor.
İlk vilayet gazetesi Rusçuk’ta 1805’te çıkıyor. (Tuna gazetesi)
1865’te Bosna’da, Selanik’te, Erzurum’da vilayet gazeteleri çıkıyor.
Gazetelerin çoğu vilayetin adıyla çıkıyor.
Halep ve Trablusgarb gazeteleri çıkıyor.
Bunların yanında gayri resmi vilayet dergi ve gazeteleri çıkmaya başlıyor.
İlk gayri resmi vilayet gazetesi Gülşen-i Serayi Bosna’da çıkıyor, 1868.
Yani bu gazetelerin doğuşu vilayet nizamnamesinin çıkışıyla oluyor.
İzmir’de bu vilayet matbaa ve gazetelerinin doğuşu ve gelişiminde önemli bir isim→Mehmet Salim Efendi , Aydın Vilayet gazetesini çıkarıyor. Bu adam daha sonra ilk gayri resmi vilayet gazetesini çıkarıyor.
Bizdeki ilk yıllık 1847’de çıkıyor. Bu yıllık Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye.
Devletin bir nevi bilançosunu görüyoruz.
Bazı bakanlıklar kendilerine ait yıllıklar çıkarıyorlar.
1879’da İzmir vilayeti matbaası tarafından ilk yıllık çıkarılıyor.
Basın tarihinin konusunu kağıt, matbaa, gazete ve dergi oluşturuyor.
İlk Türkçe gazete Aydın gazetesi (vilayet gazetesi)
Mehmet Salim Devir gazetesini çıkarıyor. Vilayet basınının ilk yarı resmi gazetesi.
Aydın gazetesinin çıktığı sıralarda Fransızca, Rumca, Ermenice, İtalyanca, Musevi İspanyolcası ile gazeteler çıkıyor. Bu gazeteler genellikle ticari amaçlı veya belli bir gruba (topluluğa) hitap eden gazetelerdir.
Osmanlı Devleti’nde ilk düzenli gazete Fransızca gazetedir. Fransız tüccarlarının haklarını korumak amacıyla Simirniyen adıyla 1824’te bu gazete çıkıyor.
Osmanlı Devleti’nde ayrılmak isteyen Yunanlıları bu gazete desteklediği için kapanıyor. Yani on ay yayınına devam ediyor.
Fransızlar Spektetor Oryantal adlı ikinci gazeteyi çıkarıyor (1824). Bu gazetede Osmanlı aleyhine yazılar yazıyorlar.
Alexander Blak 1827’de gazetenin başına geçerek gazetenin politikasını değiştiriyor ve Osmanlı lehine yazılar yazıyor. Dört yıl kadar çıkıyor. Avrupa kamuoyunda etkili oluyor. İkinci Mahmut’un dikkatini çekiyor. Blak İstanbul’a çağrılıyor. Takvim-i Vekayi çıkarmak üzere İstanbul’a geliyor.
1938 yılına kadar Türkiye’de Fransızca gazeteler çıkıyor.
En uzun süreyle yayınlanan gazete→İmpartial “(1841-1922)
Le Reform (1848-1922)
Bu gazetelere Türk hükümeti de yardım ediyor.
İzmir’de en çok çıkan gazete Fransızca’dan sonra Rumca gazete.
Dünyada çıkan ilk Rumca gazete. Filoston Neon→1831→İzmir’de çıkıyor. Gazeteyi İzmir’deki bir papaz okulunun sahibi çıkarıyor.
→Amaltiya 1838-1922 Rum gazetesi.
→Armonya Rum gaztesi 1884-1922.
→İlk Ermenice gazete 1840’ta çıkıyor→Arsolos Araratya
→Yahudiler→İlk Yahudi gazetesi→De La Boenea Esperansa, 1875→dil:Musevi İspanyolcası.
Yahudiler Türkçe-İbranice gazeteler de çıkarıyorlar.
→Bulgar gazetesi:Lü Yogoslövi
→İtalyan gazetesi:Kodu
→Yunanlılar tıp dergileri çıkarıyor.
→Rum ve Ermeni gazeteleri→ayrılıkçı gazeteler→Osmanlı’ya devamlı problem çıkarıyorlar.
→Bazı Rumlar da Türkçe gazete çıkarmışlar ve Türkçe basının gelişmesinde önemli rol oynamışlar.
Gazetelerde genel olarak millet kendi dilini ve alfabesini kullanmış.
İlk Türk vilayet gazetelerinin armacı: Hükümetin valiliğin emirlerini ve yönetmeliklerini ve kararlarını yayınlamak. İkinci amaç halkı zirai, kültürel açıdan kalkındırmak, geliştirmek.
1869-1914→ Aydın gazetesi düzenli olarak çıkmıyor, bu gazete başta Türkçe-Rumca olarak çıkıyor. Haftada bir, son ikiye çıkıyor.
İlk yarı resmi gazete→Mehmet Salim çıkarıyor→Devir gazetesi→Halkın haklarını savunması gerektiğini söylüyor. Yönetim karşısında cesurca yazılar yazması, en büyük özelliği ve kapanmasının de sebebi. Yedi ay yayımlanıyor.
Kararname-i Ali diye bilinen ilk sansürle kapanıyor (1872).
Mehmet Salim 1875’te İntibah gazetesini çıkarıyor. Mali finansmanı Corci Bubli (avukat), Ermeni’dir, Namık Kemal’in arkadaşıdır. Bu da bize Namık Kemal ile Mehmet Salim’in irtibatını gösteriyor. Yani devrimci bir özelliğe sahip.
→İlk Türkçe mizah gazetesi Kara Sinan (1875). İntibah çıktıktan bir ay sonra çıkmaya başlıyor.
2.Abdülhamit döneminde gazete ve dergilerin sayısı artar.
İzmir basını hem dil bakımından hem de etnik yapı bakımından oldukça karışıktır.
Karidi (kendisi) Rum olmakla beraber kendini Osmanlı görüyor.
Hizmet gazetesi 1886-1931 yılları arasında çıkıyor. İzmir’in en önemli devrimci gazetesidir. Yönetime getirdiği eleştirilerden sonra sık sık kapanıyor. 1896’da İzmir’den ayrılan Halit Ziya’nın yerine gazeteye Tevfik Nevzat bakıyor. Halit Ziya’nın ilk yazılar, erleri bu gazetede yayımlanıyor.
Hizmet gazetesinde Necip Türkçü’nün yazıları da çıkar. Bu gazete Meşrutiyet devrinde İttihadçılara karşı çıkıyor. Cumhuriyet devrinde hükümete muhalefet ediyor.
Ahenk Gazetesi 1895-1930 yıllarında çıkar. Tevfik Nevzat tarafından çıkarılan bu gazete, Hizmet’e göre çok nadir kapanıyor. İzmir’deki en istikrarlı gazetedir. Ziraat, eğitim ve kültürle ilgili yazıları çok. İzmir’in kültür tarihi açısından önemli bir gazete.
1896’da İzmir gazetesi çıkıyor. İzmi’de “İzmir” adlı birçok gazeteden biri. Bıçakçızade Hakkı tarafından çıkarılıyor. 1909’a kadar çıkıyor. Haftalık bir gazetedir. 8 sayfadır. Dini ve ahlaki yazılar ağırlıklıdır. Çünkü Bıçakçızade din adamıdır. 1907’de yeni bir çehreyle çıkıyor. Tam anlamıyla edebi dergi hüviyetini alıyor ve ileride şöhret olacak olan birçok insanın ilk yazısı burada çıkıyor. Necip Türkçü ve İştirakçi Hilmi gazeteciliğe bu gazetede başlıyor. Bu gazete sonradan Yeni İzmir adını alıyor. Baha Tevfik’in de ilk yazıları burada çıkıyor.
Hizmet, Ahek ve İzmir gazeteleri 2.Abdülhamit döneminde beraber çıkıyor ve İzmir’in fikir hayatında canlılık yaratıyorlar ve kültürel bir ortam oluşturuyorlar. Bu gazeteler zaman zaman birbirleriyle çatışıyor.
2.Abdülhamit devrinde Türkçe dergiler de çıkmaya başlıyor. İzmir’in ilk edebiyat ve fikir dergisi 1914’te çıkıyor. Nevruz dergisi. Üç arkadaş Halit Ziya, Bıçakçızada Hakkı ve …… çıkarıyor.
Sultan 2.Abdülhamit döneminde İzmir’de on dergi çıkıyor. Daha doğrusu edebiyat gazetelerden dergilere kayıyor. Gazeteler siyasete ve günlük haberlere ağırlık veriyor.
Şule-i Edep, Muktebes, Osmanlı Ziraatı ve Ticareti dergileri en uzun ömürlü olanlar. Bu dergiler genellikle İstanbul’u takip ediyor. İstanbul’daki edebiyat dergilerine bağlılar.
Şule-i Edep eski edebiyatın tarafını tutuyor. Bir tarafta Malumat’a yakın olanlar, diğer tarafta ise Servet-i Fünun’a yakın olanlar var. İlk sağlık dergisi 1908’de çıkıyor. Toplam yetmiş beş dergi ve gazete çıkıyor.
2.Meşrutiyetin ilanından sonra hürriyet devri başlıyor. İdeolojik, etnik tartışmaların çok yoğun olduğu bir dönem (1908-1918). Her etnik grup gazete çıkarıyor. Partiler ortaya çıkıyor. Siyasi ideolojik çekişmeler ortaya çıkıyor. Türk ocağı kuruluyor. Bu dönem büyük harplerin de olduğu bir dönem. Meşrutiyet devri tam bir basın patlamasına neden oluyor.
II. Meşrutiyet’le karşımıza çıkan yeni gazeteler:
Köylü gazetesi→ Bu gazetenin en önemli özelliği sade dil davasını uygulayan gazete olması. Necip Türkçü’nün sade dil idealini uyguluyor. Siyasi tutumu başta İttihadçı , sonra muhalif, daha sonra Hürriyet ve İtilaf Fırkasına yakınlaşıyor. Mütarekeden sonra politikasını değiştiriyor ve işgal sırasında Yunan sempatizanı oluyor. İzmir, Yunan işgalinden kurtarıldığında Mehmet Refet (gazetenin sahibi) Atina’ya kaçıyor. Gazete 1920’de kapanıyor. Dolayısıyla on yıllık çıkmış oluyor.
2.Meşrutiyetten sonra diğer önemli gazete sonraki adı Anadolu olan İttihad gazetesi.
Eylül 1908’de çıkmaya başlıyor. İttihad ve Terakki’nin yayın organı, yani parti gazetesi.
Haydar Rüştü Öktem 1911’den sonra gazetenin adını Anadolu olarak değiştiriyor. Gazete 1954’e kadar çıkıyor. Hükümet taraftarı, devletten destek alıyor. Cumhuriyet döneminde CHP’nin yayın organı gibi çalışıyor. Milliyetçi bir gazete. Anadolucu, inkılapçı bir gazete. Millli Mücadelede en şiddetli yazılar bu gazetede çıkıyor.
Haydar Rüştü daha sonra Duygu gazetesini çıkarıyor. İzmir’in Yunan işgalinde Haydar Rüştü, Antalya’ya kaçıyor ve gazeteyi orada çıkarıyor. Milli Mücadeleden sonra (1919-1922) tekrar İzmir’de çıkarıyor. Gazete Haydar Rüştü’nün ölümüne kadar (1954) çıkıyor. Edebi yönden önemli bir gazete. İzmir’le ilgili birçok hatıra bu gazetede tefrika edilmiş. İmkanları çok olan bir gazete. Duygu gazetesi akşamları çıkan bir gazetedir.
On Bir Temmuz, Ferda-yı Temmuz gazeteleri Baha Tevfik tarafından çıkarılan muhalif gazetelerdir.
Gâve→ Osmanlı Devleti’inde çıkan bilk sosyalist gazetedir (1908). Mehmet Rıfat tarafından çıkarılıyor. Boykotaj cemiyetinin yayın organı.
Boykotaj cemiyetinin kuruluş amacı, Avusturya’nın Bosna Hersek’i kendine katması. Bu cemiyetin İzmir şubesi Gave dergisini çıkarıyor. Avusturya mallarının boykot edilmesini örgütlüyor.
Mizah Gazeteleri:
“Edeb Yahu”, “İbiş”
Eşref’in eserlerini ihtiva etmesi bakımından önemlidir.
2.Meşrutiyetle beraber muhalif ve muvafık gazeteler arasında ayrım başlıyor. Parti çekişmeleri beraberinde basın hayatına da yansıyor.
Müsavat gazetesi→İttihat ve Terakki’nin karşısında. Belli bir süre sonra hükümet tarafından kapatılıyor.
Meşrutiyet’in ilanından 1.Dünya savaşına kadar dergiler:
Mizan’ül Hukuk (1908-1910): Meslek dergisi. İzmir Avukatları Derneği’nin yayın organı. Hukuki bir takım tebliğler yayımlıyor.
Ziraat ve Ticaret Gazetesi: Meslek dergisi.
Gencine-i Edeb: Gayeleri köylüleri kültürel bakımdan yükseltmek. Mahmut derginin kurucularındandır, köylüler için didaktik şiirler yazıyor.
Musavver Emel: Edebi bir dergi.
İmtiyaz ve Omiros: 1909’da Panayot Mümtaz adlı bir Rum tarafından çıkarılan bu dergilerden Omiros, imtiyaz dergisinin Rumca’sıdır. Amacı Türklerle Rumları kaynaştırmak. Panayot Mümtaz okul dergileri de çıkarıyor. Dergi birkaç sayı çıkıyor.
İzmir’de çıkan fikir dergileri, fikren Ziya Gökalp’e bağlı olanlar ve Necip Türkçü’ye bağlı olanlar diye ikiye ayrılabilir.
“Tan” dergisi Necip Türkçü’ye bağlı. Necip Türkçü’nün Türkçülük düşüncesini dile getiriyor. Ziya Gökalp’in Turancılık idealini eleştiriyor. Dergide Anadolu ve Rumeli Türklerinin kültürüne dayanan bir Türkçülük görüşü hakim. Beş sayı çıkmış.
Hıyaban dergisi 1914’te çıkıyor. Müstecabizade İsmet çıkarıyor. Gelenekçi bir dergi. Eski anlayışı, eski edebi şekilleri devam ettiriyor. Harp dolayısıyla fazla yayınlanamıyor.
Hukuk-ı Beşer’i Hasan Tahsin çıkarıyor. Dergi daha sonra Sulh u Selamet adıyla çıkıyor.
Islahat ve Musavat gazeteleri İttihad ve Terakki’ye muhalif gazeteler.
Mütareke döneminde birçok Rum gazetesi çıkıyor. Cosmos, Patris gazeteleriyle Türk gazeteleri arasında tartışmalar yaşanıyor. Rum gazeteleri İzmir ve Batı Anadolu’nun Rumlara verilmesini istiyorlar.
Halka Doğru, Ziya Gökalp’e bağlı fikir ve edebiyat dergisi. Orta sınıfa bağlı milli birlik ve benliğini duyurma hedefinde.
Yeni İzmir dergisi, Türk ocağının yayın organı olarak çıkıyor. Türkçü bir dergi.
İşgal döneminde çıkan gazetelerden bazıları ılımlı, bazıları (Islahat, Köylü) Yunan politikasına yakın.
Seda-yı Hak ılımlı bir gazete. En cesur tavrı gösteren, Ahenk Gazetesi.
Cumhuriyet Döneminden çıkmış gazeteler: Türk Sesi, Türk İli→Türkçü gazeteler.Vasıf Çınar çıkarıyor. Türkçeye büyük önem veriyorlar. Yahudileri ve Ermeniler Türkçe konuşmaya ve yazmaya zorluyorlar. Eski İtilafçı gazeteleri eleştiriyorlar, yeteri kadar Türkçü olmadığı için.
Yeni Asır→1895’te çıkmaya başlıyor, Selanik’te. 1822’ye kadar. 1824’te İzmir’e taşınıyor. Daha çok haber gazetesi.
Atatürk döneminde çok dergi ve gazete çıkmasının sebebi, yapılan devrimlerin halka benimsetilmesini sağlamak.
Fikirler Dergisi→1937-1943 tarihleri arasında Asım Kültür tarafından çıkarılıyor. Başlangıçta Türk Ocağı’nın daha sonra Halkevi’nin yayın organı olarak çıkıyor. 23 yıl yayımlanıyor. Attila İlhan’ın, Necati Cumalı’nın ilk yazıları bu dergide çıkıyor.
Kültür Dergisi→ Hükümet tarafından destekleniyor. Ahmet Hikmet ve Mehmet Mithat tarafından çıkarılmıştır. Pedagojik, psikolojik ve felsefi edebi yazılar çıkıyor.Yazarların hemen hepsi eğitim konusuyla ilgileniyor. 1924’te spor mecmuası çıkıyor. Bu dergiler inkılapçı dergiler. Atatürk’ün inkılaplarını yaymak istiyorlar.
